Η πλατεία Λουμπιάνκα ήταν το μεγάλο φόβητρο για τους Ρώσους την εποχή του κομμουνισμού. Στεγαζόταν εκεί, στην αρχή, η διαβόητη μυστική αστυνομία του Στάλιν, Τσεκά, και αργότερα η διάδοχός της, KGB.Οποιος περνούσε για «υπόθεσή» του την πύλη του πελώριου και δαιδαλώδους κτιριακού συγκροτήματος, έβγαινε από εκεί, συνήθως, για να οδηγηθεί σε κάποιο γκουλάγκ στη Σιβηρία ή στο εκτελεστικό απόσπασμα.
Ελάχιστοι ήταν οι τυχεροί που έφευγαν όπως πήγαιναν. Και αυτοί με τον τρόμο στην καρδιά ότι μπορεί ανά πάσα στιγμή κάποιος με γκρίζα καμπαρντίνα να τους χτυπήσει την πόρτα και να τους ζητήσει να τον ακολουθήσουν για «διευκρινίσεις», και να μην επιστρέψουν ποτέ στο σπίτι τους.
Από την μήνιν του σταλινικού καθεστώτος δεν γλίτωσε και μια εκκλησία, η Αγία Σοφία του Πουσέτσνι Ντβορ της Μόσχας, που είχε την ατυχία να προϋπάρχει, από το 1480 μ.Χ., στον χώρο όπου ανεγέρθηκαν τα επιβλητικά κτίρια-κολαστήρια των αρχών κρατικής ασφαλείας.
Με την έναρξη του «μεγάλου τρόμου», στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο ναός της Αγίας Σοφίας, έμπροσθεν του συγκροτήματος, έπαψε να λειτουργεί και πέρασε στη δικαιοδοσία της Τσεκά του Λαβρέντι Μπέρια και του Στάλιν.Η εκκλησία μετασκευάστηκε σε πειραματικό εργοστάσιο αθλητικών στολών της ομάδας Ντιναμό, ο τρούλος και το καμπαναριό καταστράφηκαν, τα παράθυρα κτίστηκαν, και τη δεκαετία του 1980 ανεγέρθηκαν και νέα κτίρια της KGB, με αποτέλεσμα ο ιστορικός ναός να χαθεί στην αυλή τους.Με χρήματα υπαλλήλων των μετακομμουνιστικών αρχών ασφαλείας, ο ναός αποκαταστάθηκε το 2000 και παραδόθηκε στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, που τον μεταβίβασε στη σημερινή ομοσπονδιακή υπηρεσία ασφαλείας, FSB, και είναι λειτουργήσιμος.Η ιστορία της Αγίας Σοφίας της οδού Μπαλσάγια Λουμπιάνκα είναι μία εξ εκείνων που περιλαμβάνονται στο καλαίσθητο φωτογραφικό λεύκωμα με τους ανά τον πλανήτη σημαντικότερους ιστορικούς ναούς της του Θεού Σοφίας, το οποίο εξέδωσε η Διακοινοβουλευτική Συνέλευση Ορθοδοξίας (ΔΣΟ) με αφορμή (και) τον παγκόσμιο χριστιανικό σάλο που προκάλεσε η μετατροπή της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης από τον Ταγίπ Ερντογάν σε τζαμί.
«Ο συγκεκριμένος τόμος φιλοδοξεί να γνωρίσει στον αναγνώστη 37 ιστορικούς ναούς που είναι αφιερωμένοι στην του Θεού Σοφία, από τη Σκωτία έως και την Κίνα», σημειώνουν στον πρόλογό τους ο γενικός γραμματέας της ΔΣΟ Μάξιμος Χαρακόπουλος και ο Ρώσος πρόεδρός της Σεργκέι Γαβρίλοφ, και προσθέτουν: «Παράλληλα, με το φωτογραφικό υλικό και τις χρήσιμες πληροφορίες που τον συνοδεύουν, προσπαθεί να καταδείξει την πολιτισμική και πνευματική ενότητα των λαών που έχουν δημιουργήσει τους ναούς αυτούς».
Βεβαίως, δεσπόζει στο εκδοτικό εγχείρημα της ΔΣΟ η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, με την πρόσφατη περιπέτειά της, την οποία η Διακοινοβουλευτική Συνέλευση, όπως σημειώνει η ηγεσία της, ανέδειξε διεθνώς με ποικίλες παρεμβάσεις.
Ομως, όπως υπογραμμίζεται, δεν ήταν η μόνη που είχε αυτή την τύχη, καθώς είχε προηγηθεί η μετατροπή σε ισλαμικά τεμένη και άλλων ναών αφιερωμένων στην του Θεού Σοφία στη σημερινή Τουρκία: στη Νίκαια της Βιθυνίας, στην Τραπεζούντα του Πόντου και στην Αίνο της Ανατολικής Θράκης.
«Στον κατάλογο, χωρίς να είναι εξαντλητικός, γίνεται αναφορά κυρίως σε εκκλησίες περιοχών που ανήκαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ή δέχτηκαν τον Χριστιανισμό και πολιτισμικά στοιχεία από το Βυζάντιο, αλλά και σε εκκλησίες που οικοδομήθηκαν στη νεότερη εποχή, πάντα όμως μέσα στα ευρωπαϊκά όρια, και δεν συμπεριλαμβάνονται εκκλησίες από τον Νέο Κόσμο, την Αμερική ή την Αυστραλία», σημειώνει η επιστημονική υπεύθυνη του τόμου, καθηγήτρια Χριστιανικής Αρχαιολογίας και Τέχνης του ΕΚΠΑ, Ιωάννα Στουφή-Πουλημένου.
Το καλαίσθητο φωτογραφικό λεύκωμα, που φιλοξενεί 37 ιστορικές εκκλησίες, εξέδωσε η Διακοινοβουλευτική Συνέλευση Ορθοδοξίας.
Ο σύμβουλος της ΔΣΟ κ. Κώστας Μυγδάλης, μιλώντας στην «Κ», χαρακτήρισε τον τόμο «πολιτιστικό διάδρομο, σαν το νήμα που συνδέει ακατάλυτα όλους αυτούς τους τόπους με τη μάνα του Ανατολικού Ορθόδοξου Χριστιανισμού, την Αγία Σοφία της Πόλης», προσθέτοντας πως «είναι οι ναοί αυτοί οι μάρτυρες της Ιστορίας και του πολιτισμού, που επιμένουν να μας θυμίζουν ότι στις μέρες μας η ιστορική αλήθεια, τα έργα ειρήνης δεν καταλύονται και δεν παραλλάσσονται με πολεμικές κραυγές…».
Ο ίδιος ανέφερε πως με απόφαση της Διεθνούς Γραμματείας της ΔΣΟ συστήνεται πολιτιστική διαδρομή με σταθμούς τους εμβληματικούς ναούς της Αγίας Σοφίας στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο.
«Στο πλαίσιο αυτό πρόκειται να κατατεθεί σχετική υποψηφιότητα στο Πρόγραμμα Πολιτιστικών Διαδρομών του Συμβουλίου της Ευρώπης. Το εν λόγω πρόγραμμα υπάγεται στη Γενική Διεύθυνση Δημοκρατίας του Οργανισμού του Στρασβούργου, και ξεκίνησε από το 1987 με στόχο την ανάδειξη του πολιτιστικού πλούτου της ευρωπαϊκής ηπείρου».
Από τη Σκωτία στην Κίνα και από τη Ρωσία στην Καλαβρία και την Κύπρο, λοιπόν, οι πιστοί υμνούσαν και υμνούν με τον ψαλμό του κορυφαίου των προφητών, Δαβίδ «ως εμεγαλύνθη τα έργα σου, Κύριε, πάντα εν σοφία εποίησας…», τον Θεό και τη Σοφία σε ομώνυμους ναούς που ανεγέρθηκαν για να δοξάσουν το θαύμα της δημιουργίας.Στην κωμόπολη Γκάλστον της Σκωτίας, για παράδειγμα, ορθώνεται ακόμα σήμερα, από τα τέλη του 19ου αιώνα, ο ρωμαιοκαθολικός ναός της Αγίας Σοφίας, ιδέα και έργο του Τζον Πάτρικ Κρίχτον-Στούαρτ, μαρκησίου του Μπιουτ.
Εχοντας ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη και εντυπωσιαστεί από το ιουστινιάνειο μνημείο, ο νεαρός μαρκήσιος χρηματοδότησε την ανοικοδόμηση ομώνυμου ναού στον τόπο του, στο όνομα της πεθαμένης μητέρας του, λαίδης Σοφίας.
Αρκετές χιλιάδες χιλιόμετρα στην αχανή Κίνα, στα τέλη του 19ου αιώνα, Ρώσοι μηχανικοί και εργάτες, που είχαν κληθεί να κατασκευάσουν τον σινικό σιδηρόδρομο, δημιούργησαν στην άγρια στέπα της Μαντζουρίας, που τότε ήταν κινεζική επαρχία, μια μικρή πόλη για να διαμένουν, την οποία ονόμασαν Χαρμπίν.
Ως βαθιά θρησκευόμενοι Ρώσοι δεν θα μπορούσαν να μη φτιάξουν και την εκκλησία τους για να ασκούν τα λατρευτικά τους καθήκοντα, την οποία ονόμασαν Αγία Σοφία, με σλαβικά, βεβαίως, αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά.
Οταν όμως οι Ρώσοι εγκατέλειψαν την περιοχή, ηττημένοι στον ρωσοϊαπωνικό πόλεμο, η πόλη άδειασε και ο ναός ερημώθηκε, για να έρθουν τα χρόνια της «Πολιτιστικής Επανάστασης» του Μάο και να βεβηλωθεί άγρια. Σχεδόν καταστράφηκε, με το κτίριο να γίνεται αποθήκη.
Καθώς στη δεκαετία του 1980, επί Ντενγκ Ξιαοπίνγκ, η στάση των κινεζικών Αρχών άλλαξε ραγδαία, ο ναός επισκευάστηκε και τέθηκε υπό την προστασία του κινεζικού κράτους, ενταγμένος στον κατάλογο μνημείων πρώτης κατηγορίας της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Είναι, μάλιστα, εντυπωσιακό το γεγονός ότι με πρωτοβουλία των κατοίκων συγκεντρώθηκε ποσό δέκα εκατομμυρίων γουάν για να ξεκινήσουν οι εργασίες επισκευής του.
Θρησκευτικό, αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό πανόραμα
Την κομμουνιστική βαρβαρότητα εναντίον των χριστιανικών μνημείων ξεπέρασε το Ισλάμ του Ερντογάν στην Τουρκία και στα Κατεχόμενα στην Κύπρο, όπου επτά εκκλησίες της του Θεού Σοφίας έγιναν τζαμιά.
Από το 2013, η Αγία Σοφία στην Τραπεζούντα, ίσως ο σημαντικότερος χριστιανικός ναός στην Τουρκία έπειτα από εκείνον της Κωνσταντινούπολης, άρχισε να υποδέχεται και πάλι πιστούς μουσουλμάνους για προσευχή. Ηταν ο προάγγελος της μετατροπής σε τζαμί του περίλαμπρου ναού της Αγίας Σοφίας στην Πόλη και ακολούθησε την τύχη της Αγίας Σοφίας στη Νίκαια, που το 2011 από μουσειακός χώρος έγινε ισλαμικό τέμενος.
Με την κατάληψη του Δεσποτάτου του Μοριά από τους Οθωμανούς, αρβανίτικοι πληθυσμοί της Πελοποννήσου πέρασαν στην Καλαβρία, όπου και σήμερα διατηρείται ζωντανή η ελληνορθόδοξη παράδοση, χαρακτηριστικό αποτύπωμα της οποίας αποτελεί η Αγία Σοφία d’ Epiro, με αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στην Κωνσταντινούπολη. Πήρε την προσωνυμία «Ηπειρώτισσα», λόγω του ότι είχε γίνει το σημείο αναφοράς των χριστιανών προσφύγων από την Ηπειρο που κατέφευγαν στην περιοχή για να αποφύγουν τις συνέπειες της οθωμανικής κατάκτησης.
Η αφιέρωση ναών στην Αγία (του Θεού) Σοφία ήταν και παραμένει πολύ διαδεδομένη στην περιοχή της Καλαβρίας. Ακόμα και σήμερα, η Αγία Σοφία εξακολουθεί να υπάρχει ως τοπωνύμιο σε δήμους όπως Papasidero, Orsomarso, Laino Castello κ.ά.
Εξάλλου, όπως σημειώνεται στον τόμο, μεγάλος αριθμός ελληνόφωνων μοναχών της Ανατολικής Εκκλησίας για να ξεφύγουν από τη μουσουλμανική εισβολή κατέφυγαν στη νότια Ιταλία, όπου αφιερώθηκαν στη μοναστική ζωή και στην προσευχή. Ιστορικοί ναοί της Αγίας Σοφίας καταγράφονται και στην κεντρική και τη βόρεια Ιταλία, όπως στην Πάδοβα, στο Μπενεβέντο και στη Βενετία, και αποτυπώνουν τις εποχές που αυτές οι περιοχές συναλλάσσονταν με την Κωνσταντινούπολη.
«Υπήρχαν πολύ περισσότερες εκκλησίες της του Θεού Σοφίας στην Ευρώπη, αλλά μετά το Σχίσμα η λατρεία της Σοφίας του Θεού ατόνησε και διολίσθησε στη λατρεία της Αγίας Σοφίας και των θυγατέρων της, Πίστης, Ελπίδας, Αγάπης, οι οποίες έζησαν περί το 130 και αποκεφαλίστηκαν στη Ρώμη από τον Αυτοκράτορα Αδριανό».
«Επίγειο έργο ουράνιας ομορφιάς» έχει χαρακτηριστεί ο ναός της Αγίας Σοφίας, στην παλαιά πόλη της Αχρίδας στη Βόρεια Μακεδονία. «Οι μεγαλοπρεπείς τοιχογραφίες στον καθεδρικό ναό είναι μοναδικό εγχειρίδιο για τη σπουδή της μεσαιωνικής τέχνης μεταξύ του 11ου και του 14ου αιώνα. Εδώ, όπως και σε λίγα άλλα μνημεία στον σλαβονικό-βυζαντινό χώρο, που κοσμούνταν συνεχώς στο πέρασμα των αιώνων, οι τοιχογραφίες αυτές αποτελούν στρωματογραφία υψηλών ευρωπαϊκών επιτευγμάτων στις καλές τέχνες», γράφει η δρ Αννέτα Σεραφίμοβα.
Οκτώ γνωστές εκκλησίες, η μία ομορφότερη από την άλλη, καταχωρίζονται, με αλφαβητική σειρά, στο λεύκωμα της ΔΣΕ ως οι πιο ιστορικές Αγίες Σοφίες εν Ελλάδι, και είναι της Ανδραβίδας, της Δράμας, της Θεσσαλονίκης, της Καρδαμύλης, της Κορώνης, της Μονεμβασιάς, του Μυστρά και της Υπάτης.