Συναντηθήκαμε για πρώτη φορά στη Βοστώνη πριν από περίπου ένα μήνα. Ωστόσο, όταν βρεθήκαμε την περασμένη Τετάρτη στην Αθήνα, ξαναγεννήθηκαν ανεπίγνωστα τα ίδια συναισθήματα. Ο Νίκος Γκατζογιάννης, γιος της Ελένης Γκατζογιάννη και συγγραφέας του ιστορικού μυθιστορήματος «Ελένη», αποτελεί ζωντανό παράδειγμα βιωματικής τραυματικής μνήμης σε ένα συγκρουσιακό θέμα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Πρόκειται για μνήμη που έχει συλλογικές διαστάσεις και που μπορεί, ανάλογα με τη διαχείρισή της, είτε να προκαλέσει σφοδρές αντιδράσεις είτε να λειτουργήσει ως κίνητρο ενάντια σε κάθε μορφή προκατάληψης.
Η ιστορία που βρίσκεται πίσω από το αφιερωματικό στη μνήμη της μητέρας του βιβλίο είναι γνωστή στους περισσότερους. Αφορά στα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν σε ένα μικρό ορεινό χωριό της Ηπείρου το καλοκαίρι του 1948 και οδήγησαν στην εκτέλεσή της σε θάνατο από τον Δημοκρατικό Στρατό σε ηλικία μόλις 41 ετών. Η «Ελένη» αποτελεί μία από τις πλέον χαρακτηριστικές και αναγνωρισμένες περιπτώσεις δημόσιας ιστορικής μνήμης της περιόδου του Εμφυλίου στην Ελλάδα. Ενός πολέμου που προκάλεσε έντονες ιδεολογικές εντάσεις και εσωτερικές ηθικές δεσμεύσεις στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Τα τραυματικά και συγκρουσιακά γεγονότα των ετών 1946-1949 όχι μόνο κληροδοτούν ένα επιβαλλόμενο χρέος, αλλά επιπλέον διεκδικούν και μια ανειλημμένη οφειλή στη μνήμη των σύγχρονων.
Το πρόβλημα, ωστόσο, με την «ηθική διάσταση» της ιστορίας ξεκινάει όταν αρχίζουν να τίθενται ηθικά διλήμματα που αναζητούν την απονομή της δικαιοσύνης στη βάση ενός ενοχικού παρελθόντος. Η ηθική αποκατάσταση του παρελθόντος δεν είναι εύκολη διαδικασία. Ιδιαίτερα, μάλιστα, αν τα γεγονότα είναι πρόσφατα, οι συμμετέχοντες είναι στη ζωή και οι απόγονοί τους φέρουν το φορτίο της ανάμνησης. Τότε ο σταθερός κίνδυνος που προκύπτει είναι να αντιμετωπιστούν οι πρωταγωνιστές του παρελθόντος είτε ως ιδεολόγοι ήρωες είτε ως αμείλικτοι κακοποιοί. Ο Εμφύλιος είναι ένα συγκρουσιακό θέμα που φέρει έντονο το φορτίο του τραύματος, και έτσι αποκτά μονοδιάστατο ηθικοκεντρικό χαρακτήρα. Από όποια πλευρά της ιστορίας και αν βρέθηκαν αυτοί που μας τον αφηγούνται σήμερα, δεν παύει στο τέλος να παραμένουν άνθρωποι. Τα όσα μας καταθέτουν εμπεριέχουν, ηθελημένα ή όχι, ένα μέρος των δικών τους ηθικών προσεγγίσεων και ερμηνειών. Αυτά τα αντικρουόμενα αφηγήματα, οι αντιθετικές εμπειρίες και τα συγκρουσιακά βιώματα εγείρουν σφοδρές ιδεολογικές εντάσεις με σοβαρές κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις. Αν θέλουμε ως κοινωνία να προχωρήσουμε μπροστά, χρειαζόμαστε ισορροπημένη αποδοχή των γεγονότων, μακριά από τα μονομερή μυθεύματα περί «ηθικού πλεονεκτήματος» της Αριστεράς που κυριάρχησαν στη Μεταπολίτευση. Τα ιδεολογικά συγχωροχάρτια που απονεμήθηκαν στους ήρωες της μιας πλευράς τροφοδοτούν μια προπαγάνδα που κρατάει ανοιχτές τις πληγές.
Σαφώς, όσοι έζησαν τα γεγονότα θα ζουν πάντα με το τραύμα μέσα τους. Oμως οι πολιτικοί πρέπει να μη λησμονούν την ιστορία της Ελένης, όπως και όλες τις ιστορίες κάθε πλευράς. Να νιώθουν την τραγικότητά τους και το συναισθηματικό τους φορτίο, ανεξαρτήτως των ιδεολογικών αρχών απ’ όπου εκκινεί. Να το αξιοποιήσουν για να ορίσουν την πολιτική σταθερά που θα αρνείται τις διχαστικές διαιρέσεις. Γιατί αυτό χρειάζεται η κοινωνία μας και οφείλει η πολιτική να το υπηρετήσει. Να μη μένουμε, δηλαδή, εγκλωβισμένοι στην ιστορία μας, αλλά να διδασκόμαστε από αυτήν.
* Ο δρ Αθανάσιος Κ. Μπαλέρμπας είναι γενικός γραμματέας Ιθαγένειας στο υπουργείο Εσωτερικών.
** Η δρ Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα είναι διδάσκουσα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών.