Οι δασικές πυρκαγιές που ξέσπασαν το περσινό καλοκαίρι, σχεδόν από άκρη σε άκρη της χώρας, μας έφεραν ίσως για πρώτη φορά σε τόσο έντονο βαθμό και τέτοια έκταση αντιμέτωπους με εικόνες από πυρκαγιές που βλέπουν οι κάτοικοι της Αυστραλίας ή της Καλιφόρνια -φωτιές «τέρατα», οι οποίες εξαπλώνονται σε ελάχιστο χρόνο και είναι τρομακτικά δύσκολο να ελεγχθούν.
Πολλές φορές, οι ειδικοί του χώρου -μετεωρολόγοι και κυρίως πυρομετεωρολόγοι- προσπαθούν να μας εξηγήσουν τι είναι αυτό που αντιμετωπίζουμε πια και στη χώρα μας, αλλά συχνά ο λόγος τους παρερμηνεύεται, ή λόγω ειδικών όρων δεν κατανοείται πλήρως από το κοινό, το οποίο πολλές φορές έχει την (λανθασμένη) αίσθηση ότι οι επιστήμονες προσπαθούν να καλύψουν τις όποιες αστοχίες της πολιτείας.
Δεδομένου ότι φέτος έχουν ήδη υπάρξει σοβαρές πυρκαγιές, με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα την πυρκαγιά πριν από λίγες ημέρες στο Πανόραμα της Βούλας αλλά και αυτήν στην περιοχή Γαία στην Εύβοια, ζητήσαμε από τον πυρομετεωρολόγο και συνεργάτη του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, Θοδωρή M. Γιάνναρο, να μας εξηγήσει με όσο πιο απλά λόγια γίνεται την ταυτότητα των νέων δασικών πυρκαγιών στην εποχή της κλιματικής αλλαγής.
Όπως ξεκίνησε να μας εξηγεί ο ίδιος, κατ’ αρχάς η χώρα μας ευρισκόμενη στη λεκάνη της νοτιοανατολικής Μεσογείου αποτελεί μία από τις πλέον ευαίσθητες σε δασικές πυρκαγιές περιοχές του κόσμου.
«Η φωτιά αποτελεί άλλωστε κοινό χαρακτηριστικό των μεσογειακών οικοσυστημάτων, παίζοντας σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη και στη διαμόρφωσή τους», μας λέει ο κ. Γιάνναρος και προσθέτει: «Είναι επομένως αναμενόμενο ότι κάθε χρόνο, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, η χώρα μας θα βρίσκεται αντιμέτωπη, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο, με το φαινόμενο των δασικών πυρκαγιών».
«Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, οι δασικές πυρκαγιές που εκδηλώνονται τείνουν να έχουν μεγαλύτερη ένταση, να χαρακτηρίζονται από ακραία συμπεριφορά και να επιφέρουν δυσμενέστερες επιπτώσεις στο φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον.
»Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι πυρκαγιές του Αυγούστου 2021, οπότε και στην καθημερινότητά μας εμφανίστηκαν όροι όπως “μεγα-πυρκαγιές”, “πυρονέφη”, “ευφλεκτότητα της νεκρής δασικής καύσιμης ύλης” και “πυρομετεωρολογικές συνθήκες”. Η προσαρμογή στα νέα δεδομένα που φέρνει ήδη η κλιματική αλλαγή προϋποθέτει να γνωρίσουμε καλύτερα τα παραπάνω για να είμαστε περισσότερο ενημερωμένοι και καλύτερα προετοιμασμένοι».
Πως «γεννιούνται» οι δασικές πυρκαγιές
Καμία φωτιά δεν μπορεί να υπάρξει, όπως μας εξηγεί ο κ. Γιάνναρος, εάν δεν συνυπάρχουν τρία θεμελιώδη στοιχεία: το οξυγόνο που παρέχει ο αέρας, μια πηγή θερμότητας (π.χ. κεραυνός, σπινθήρας) και η καύσιμη ύλη.
Στη συνέχεια, από τη στιγμή που εκδηλωθεί μια φωτιά, η εξάπλωση και η συμπεριφορά της καθορίζονται από την αλληλεπίδραση τριών παραγόντων: του καιρού, της τοπογραφίας και της δασικής καύσιμης ύλης.
Ο θερμός και ο ξηρός καιρός ευνοoύν την εκδήλωση και εξάπλωση της φωτιάς, ενώ η παρουσία αστάθειας στην ατμόσφαιρα μπορεί να οδηγήσει σε ακραία συμπεριφορά. Η τοπογραφία επηρεάζει την ταχύτητα εξάπλωσης της φωτιάς, καθώς αυτή κινείται ταχύτερα όταν «ανεβαίνει» παρά όταν «κατεβαίνει». Τέλος, η δασική καύσιμη ύλη αποτελεί τον μοναδικό παράγοντα που μπορούμε να διαχειριστούμε ώστε να περιορίσουμε τις επιπτώσεις της φωτιάς.
Η ανατομία της δασικής πυρκαγιάς και οι κυριότεροι τύποι της
Ο κ. Γιαννάρος μάς εξήγησε και τον μηχανισμό που ενεργοποιείται στη δασική πυρκαγιά. Σύμφωνα με τον ίδιο, αυτή αποτελείται από τρία βασικά μέρη, καθένα από τα οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον περιορισμό της εξάπλωσης, ανάλογα και με τις επικρατούσες συνθήκες και την ένταση της φωτιάς.
Η κεφαλή ή μέτωπο της πυρκαγιάς είναι το τμήμα εκείνο που κινείται συνήθως με τη μεγαλύτερη ταχύτητα, ακολουθώντας τη διεύθυνση του ανέμου σε συνδυασμό με την τοπογραφία (κλίση). Οι φλόγες έχουν μεγαλύτερο ύψος και μήκος στο μέτωπο μιας πυρκαγιάς, ενώ όταν η πυρκαγιά είναι μεγάλη, το αρχικό μέτωπο μπορεί να διασπαστεί σε μικρότερα, τα οποία και ονομάζονται δάκτυλοι. Τα νώτα της πυρκαγιάς αποτελούν το τμήμα εκείνο που κινείται αντίθετα στον άνεμο, με σημαντικά χαμηλότερη ταχύτητα και μήκος/ύψος φλογών. Τα πλευρά της πυρκαγιάς, τέλος, αποτελούν τις νοητές γραμμές που ενώνουν την κεφαλή με τα νώτα.
Ο ρόλος του καιρού και οι αυτοκαθηδογούμενες δασικές πυρκαγιές
Όσον αφορά στον ρόλο του καιρού, αυτός, σύμφωνα με τον κ. Γιάνναρο, είναι ικανός να επηρεάσει καθένα από τα τρία θεμελιώδη στοιχεία που απαιτούνται για την έναρξη και τη διάδοση της φωτιάς, ενώ μπορεί να αλληλεπιδρά και με τους δύο παράγοντες (τοπογραφία, δασική καύσιμη ύλη) που καθορίζουν τη συμπεριφορά μιας πυρκαγιάς.
Για τον λόγο αυτό, οι συνθήκες που επηρεάζουν την εκδήλωση και την εξάπλωση των δασικών πυρκαγιών χαρακτηρίζονται ως πυρομετεωρολογικές. Αυτές περιλαμβάνουν τον άνεμο, ο οποίος παρέχει το απαραίτητο οξυγόνο για τη διατήρηση και ενίσχυση της καύσης, αλλά και τη θερμοκρασία, τη σχετική υγρασία, τη βροχή και την ηλιακή ακτινοβολία, παράμετροι που επιδρούν στην ανάπτυξη της δασικής καύσιμης ύλης (διαθεσιμότητα) και την επιτάχυνση (ή επιβράδυνση) της ξήρανσης αυτής.
Ανάλογα με τις επικρατούσες πυρομετεωρολογικές συνθήκες, μια δασική πυρκαγιά μπορεί είτε να καθοδηγείται από τον άνεμο, είτε να είναι αυτοκαθοδηγούμενη (ή καθοδηγούμενη από επαγωγική στήλη). Στην πρώτη περίπτωση, η παρουσία ισχυρών ανέμων καθοδηγεί την κίνηση των μετώπων της πυρκαγιάς και ο καπνός εμφανίζεται να πλαγιάζει προς το έδαφος.
Στη δεύτερη περίπτωση, η φωτιά «παντρεύεται» με την ατμόσφαιρα, δημιουργεί τον δικό της καιρό και τα μέτωπά της καθοδηγούνται από τις μικρομετεωρολογικές συνθήκες που η ίδια «φτιάχνει». Επίσης, μια καθοδηγούμενη από τον άνεμο πυρκαγιά μπορεί να μετατραπεί σε αυτοκαθοδηγούμενη και το αντίστροφο, σε συνάρτηση πάντα με τις επικρατούσες πυρομετεωρολογικές συνθήκες.
Σύντομες ερωτήσεις και απαντήσεις για τις δασικές πυρκαγιές
Ακούγεται συχνά ότι η πυρκαγιά δημιουργεί το δικό της μικροκλίμα. Ισχύει αυτό;
Όχι. Η φωτιά δημιουργεί τον δικό της καιρό, τροποποιεί δηλαδή τις μετεωρολογικές συνθήκες σε τοπική/περιοχική κλίμακα. Ο όρος «κλίμα» αφορά σε μετεωρολογικές συνθήκες που προκύπτουν από τον μέσο όρο δεκάδων ετών.
Και πώς η φωτιά δημιουργεί τον δικό της καιρό;
Η φωτιά δημιουργεί τον δικό της καιρό μέσα από την απελευθέρωση μεγάλων ποσών θερμότητας και υδρατμών εξαιτίας της καύσης της δασικής καύσιμης ύλης. Αυτά τα ποσά θερμότητας και υδρατμών μεταβάλλουν τη θερμοκρασία, την υγρασία και την πίεση της ατμόσφαιρας, οδηγώντας τελικά και στη μεταβολή των ανέμων στην ευρύτερη περιοχή μιας πυρκαγιάς. Με αυτό τον τρόπο, η φωτιά «παντρεύεται» με την ατμόσφαιρα και αρχίζει να καθορίζει η ίδια την εξάπλωση και τη συμπεριφορά της, πολλές φορές ανεξάρτητα από τις επικρατούσες, συνοπτικές μετεωρολογικές συνθήκες. Μπορεί, επομένως, ακόμα και όταν δεν φυσάει πολύ, μια δασική πυρκαγιά να καταστεί ανεξέλεγκτη και επικίνδυνη.
Τι σημαίνει μεγα-πυρκαγιές;
Αν και δεν υπάρχει ακριβής ορισμός, ο όρος «μεγα-πυρκαγιά» αναφέρεται σε μία πυρκαγιά με πολύ μεγάλη έκταση και δυσμενείς επιπτώσεις. Στον αντίποδα, μία πυρκαγιά μπορεί να είναι ακραία ακόμα και όταν έχει σημαντικά μικρή έκταση. Στοιχεία που χαρακτηρίζουν μία δασική πυρκαγιά ως ακραία είναι οι πολύ υψηλές έως και ακραίες ταχύτητες εξάπλωσης, τα πολύ υψηλά έως ακραία θερμικά φορτία, η δημιουργία πυρονεφών και οι πυκνές κηλιδώσεις. Συνθήκες ευνοϊκές για την εκδήλωση μεγά-πυρκαγιών και ακραίων δασικών πυρκαγιών δημιουργεί η κλιματική αλλαγή, μέσα από τη συχνότερη και εντονότερη παρουσία πολύ θερμού και πολύ ξηρού καιρού.
Γιατί κάποιες δασικές πυρκαγιές είναι σχεδόν αδύνατο να ελεγχθούν;
Κάθε δασική πυρκαγιά που εκδηλώνεται αφήνει ανοιχτό ένα πολύ μικρό χρονικό παράθυρο, της τάξης των 15-20 λεπτών, εντός του οποίου μπορεί να κατασταλεί προτού λάβει διαστάσεις. Ωστόσο, εάν οι πυρομετεωρολογικές συνθήκες είναι ευνοϊκές, το παράθυρο αυτό μπορεί να μικρύνει σημαντικά και τελικά η φωτιά να αρχίσει να εξαπλώνεται ανεξέλεγκτα. Ειδικότερα, κάτω από συνθήκες πολύ ισχυρών ανέμων ή όταν η φωτιά «παντρεύεται» με την ατμόσφαιρα (ακόμα και όταν δε φυσάνε άνεμοι) και αρχίζει να φτιάχνει το δικό της καιρό, είναι σχεδόν αδύνατο να κατασταλεί με απευθείας επίθεση στα μέτωπα της. Σε αυτές τις περιπτώσεις, απαιτείται αλλαγή στη στρατηγική αντιμετώπισης, η οποία θα πρέπει να βασίζεται στην ανάλυση της εξάπλωσης και της συμπεριφοράς της φωτιάς με στόχο να εντοπιστούν, χωρικά και χρονικά, τα «παράθυρα» εκείνα από όπου μπορούμε αποτελεσματικά και με ασφάλεια να επιτεθούμε στη φωτιά και τελικά να την ελέγξουμε.
Για να χρησιμοποιήσω λίγο μεταφορικό-ποιητικό λόγο, οι ακραίες δασικές πυρκαγιές ή μέγα-πυρκαγιές μπορούν να ελεγχθούν μόνο όταν οι πυρομετεωρολογικές συνθήκες το επιτρέψουν, κατ’ αντιστοιχία του γνωστού παραμυθιού που βρίσκει τους κατοίκους της Λιλιπούπολης (πυροσβέστες) να αιχμαλωτίζουν το γίγαντα Γκιούλιβερ (φωτιά) μόνο όταν αυτός ξαπλώνει και αποκοιμάται (βελτίωση πυρομετεωρολογικών συνθηκών).
*Ο Θοδωρής Μ. Γιάνναρος είναι Εντεταλμένος Ερευνητής στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών & Ινστιτούτο Ερευνών Περιβάλλοντος & Βιώσιμης Ανάπτυξης και Επιστημονικός Υπεύθυνος του ερευνητικού έργου FLAME (https://flame.meteo.gr/el/) που υποστηρίχθηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.) στο πλαίσιο της Δράσης “2η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. για την ενίσχυση των Μεταδιδακτορικών Ερευνητών/τριών (Αριθμός Έργου: 00559).
*Οι φωτογραφίες που εμφανίζονται έχουν αντληθεί από το πρόγραμμα COMET (http://meted.ucar.edu/) του University Corporation for Atmospheric Research (UCAR). Η φωτογραφία από τον πυροσωρειτομελανία της Βαρυμπόμπης παραχωρήθηκε από τη Νίκη Γλυνού.
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr