Το απόγευμα της προπερασμένης Δευτέρας, ο αποχαυνωτικός, καλοκαιρινός λήθαργος που συνήθως σκεπάζει τα μακρόσυρτα, αθηναϊκά απογεύματα της πλατείας Εξαρχείων, είχε αντικατασταθεί από μια ξαφνική αίσθηση έκτακτου συναγερμού.
Το ρεπορτάζ του Γιώργου Λιάλιου, μια μέρα πίσω, στην «Κ», έκανε λόγο για σχέδιο άμεσης εγκατάστασης του εργοταξίου της «Αττικό Μετρό».
Η αποκλειστικότητα της εφημερίδας είχε κινητοποιήσει κατοίκους της περιοχής που αντιτίθενται στο έργο της κατασκευής σταθμού μετρό πάνω στην πλατεία.
Οι οργανωτές της άτυπης συγκέντρωσης («Συντονιστικό Δράσεων για την Υπεράσπιση των Εξαρχείων») καλούσαν σε επιφυλακή ενόψει της «εισβολής των λαμαρινών». Την ίδια ώρα, άγνωστοι πετούσαν μπογιές και τρικάκια στην είσοδο των γραφείων της «Αττικό Μετρό»· ένα μήνυμα ότι τα «παιδιά» δεν αστειεύονται.
Δύο απογεύματα μετά, το καθεστώς «επιφυλακής» είχε χαλαρώσει. Η πλατεία φαινόταν πιο εγκαταλελειμμένη από ποτέ: τα παρτέρια και οι λάκκοι έδειχναν κατάξεροι, σκουπίδια παντού, πανό με συνθήματα κρεμασμένα στα δέντρα, το ιστορικό άγαλμα στο κέντρο της πλατείας πρακτικά αγνώριστο από τους διαδοχικούς βανδαλισμούς.
Ανάμεσα σε πεταμένα τσιγάρα και άδεια τενεκεδάκια μπίρας, διάσπαρτα φέιγ βολάν με συνθήματα κατά της κατασκευής σταθμού μετρό στην πλατεία συντηρούσαν στοιχειωδώς ένα κλίμα επαναστατικής ετοιμότητας.
Συμπτωματικά, την περασμένη Δευτέρα είχαν τεθεί σε εφαρμογή στο Κολωνάκι μια σειρά από περίπλοκες κυκλοφοριακές ρυθμίσεις που θα ισχύσουν τουλάχιστον μέχρι τον Οκτώβριο. Για πολλούς κατοίκους αυτό ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι της αγανάκτησης που σιγοκαίει από την αρχή της χρονιάς, όταν μέσα σε ένα βράδυ καρατομήθηκαν όλα τα δέντρα της πλατείας προκειμένου να διαμορφωθεί το εργοτάξιο του νέου, υπό κατασκευή σταθμού της Γραμμής 4.
Αν και η τελευταία διαμόρφωση της πλατείας δεν είχε πλήθος φανατικών υποστηρικτών, πολλοί από τους μόνιμους κατοίκους και τους επαγγελματίες της περιοχής έδειξαν ψυχολογικά απροετοίμαστοι για το μέγεθος της αναστάτωσης που τους περιμένει. Φυσικά στην περίπτωση του Κολωνακίου δεν είχαμε ούτε συγκεντρώσεις, ούτε φέιγ βολάν, ούτε ακόμη περισσότερο… τρικάκια.
Οι αντιδράσεις περιορίστηκαν σε πύρινα ποστ στο Facebook· η «φωτιά» έσβησε πριν καλά καλά φουντώσει. Η ουσία, όμως, παραμένει: το μετρό, για πρώτη φορά στη μικρή αθηναϊκή του ιστορία, δαιμονοποιήθηκε, φέρνοντας κοντά δύο παραδοσιακές αστικές συνοικίες του κέντρου της πόλης που μετά τη Μεταπολίτευση πήραν πολύ διαφορετικούς δρόμους.
Πρόληψη και μνημόνια
Όσο τρελή κι αν ακούγεται η απαίτηση να μην κατασκευαστεί ο σταθμός «Εξάρχεια» στην ομώνυμη πλατεία για λόγους που έχουν να κάνουν περισσότερο με την πολιτική φυσιογνωμία της περιοχής και λιγότερο με την πολεοδομία και τον τομέα των αστικών μεταφορών, η άβολη αλήθεια είναι ότι η «Αττικό Μετρό» μάς έχει συνηθίσει σε μετριότατες αναπλάσεις πλατειών και λοιπών δημόσιων χώρων μετά το τέλος των (εξαιρετικά σημαντικών) έργων που υλοποιεί. Με αυτό συμφωνεί και ο δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Μπακογιάννης και για αυτόν ακριβώς τον λόγο υπέγραψε με την εταιρεία μνημόνιο συνεργασίας.
«Θέλουμε ένα ευρωπαϊκό έργο να εκτελεστεί ευρωπαϊκά», δηλώνει. Το μνημόνιο προβλέπει, ανάμεσα σε άλλα, τη διενέργεια αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και για τις επτά πλατείες που εμπλέκονται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στα έργα για τη νέα Γραμμή 4.
Όσο για την περίπτωση του Κολωνακίου, ο Κώστας Μπακογιάννης θέλει να είναι καθησυχαστικός: «Έγινε μια μεγάλη επιχείρηση μεταφύτευσης από την πλατεία στο δημοτικό φυτώριο στο Γουδί και είμαι στην ευχάριστη θέση να πω ότι τα δύο τρίτα σχεδόν επιβίωσαν. Όμως δεν μείναμε εκεί. Επειδή το περιβαλλοντικό ισοζύγιο διαταράχθηκε και θα διαταραχθεί ακόμη περισσότερο όσο τα έργα θα προχωρούν κι επειδή δεν μπορούμε να περιμένουμε το 2030, υπογράψαμε σύμβαση με το υπουργείο Υποδομών για προμήθεια νέων δέντρων που θα φυτευθούν σε ολόκληρο το λεκανοπέδιο προκειμένου να αναπληρωθούν άμεσα οι τρέχουσες απώλειες».
Όταν ρωτάω τον κοσμήτορα της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Παναγιώτη Τουρνικιώτη τι μπορούμε να κάνουμε για να γλιτώσουμε τις αστοχίες του παρελθόντος, τονίζει ότι «το κρίσιμο είναι να υπάρξει εκ των προτέρων πολεοδομικός και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός που δεν θα καλύπτει μόνο την περιορισμένη επιφάνεια μιας πλατείας, αλλά και μια ακτίνα τουλάχιστον 500 μέτρων περιμετρικά της, έτσι ώστε να προβλεφθούν και να απαντηθούν ζητήματα προσβασιμότητας, στάθμευσης και λειτουργικότητας της ευρύτερης γειτονιάς που οπωσδήποτε επηρεάζονται με τη λειτουργία ενός νέου σταθμού μετρό».
«Το κρίσιμο είναι να υπάρξει εκ των προτέρων πολεοδομικός και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός για μια ακτίνα τουλάχιστον 500 μέτρων περι- μετρικά της πλατείας».
Η εναλλακτική της Τοσίτσα
Η περίπτωση της οδού Τοσίτσα ως εναλλακτικής θέσης για τον σταθμό «Εξάρχεια» είχε διερευνηθεί από την εποχή και της προηγούμενης κυβέρνησης (ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ) και είχε κριθεί απαγορευτική ως εναλλακτική λύση για τεχνικούς λόγους, θυμάται ο καθηγητής και ιδιαίτερος γνώστης των αθηναϊκών ζητημάτων κ.Τουρνικιώτης. «Το κλειστό στην κυκλοφορία τμήμα της Τοσίτσα είχε απορριφθεί εξαρχής γιατί η καμπύλη της υπόγειας σήραγγας ξεπερνούσε κάθε όριο και στη συνέχεια εξετάστηκε το ανώτερο τμήμα προς τις οδούς Νοταρά και Σπυρίδωνος Τρικούπη, όπου παρουσιάστηκαν και άλλα ανυπέρβλητα ζητήματα κατασκευής του σταθμού, κυρίως λόγω του πυκνού αστικού ιστού».
Το 2018 έγινε άλλωστε εκτενής διερεύνηση των δυνατοτήτων διαφορετικής χάραξης και εναλλακτικής τοποθέτησης του σταθμού και των εξόδων του, με κυβερνητική πρωτοβουλία, σε συνεργασία με την «Αττικό Μετρό» και συμμετοχή εκπροσώπων της επιστημονικής κοινότητας, όπως μας ανέφερε ο κ. Τουρνικιώτης, η οποία κατέληξε στο (προαναφερθέν) συμπέρασμα ότι η μετακίνηση του σταθμού είναι τεχνικώς ανέφικτη και ότι κάθε εφικτή και επιθυμητή παρέμβαση πρέπει να γίνει στην επιφάνεια της πόλης. Εκεί υπάρχουν πράγματι ακόμη πολλές δυνατότητες βελτίωσης του αστικού περιβάλλοντος, όπως και στις άλλες πλατείες και σταθμούς του μετρό. Και είναι ευθύνη της πολιτείας, επισημαίνει ο ίδιος, «να τις αντιμετωπίσει εγκαίρως με πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, σε προφανή και έγκαιρη συνεργασία με τους υπεύθυνους κατασκευής του έργου, και όχι μόνο στα Εξάρχεια, που δεν αποτελούν εξαίρεση, αλλά στο σύνολο του σύνθετου και αναγκαίου αυτού έργου».
Για τον καθηγητή του ΕΜΠ Νίκο Μπελαβίλα, πρώην πρόεδρο της δημόσιας εταιρείας «Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε.» και επικεφαλής της δημοτικής παράταξης «Πειραιάς για όλους» που υποστηρίχθηκε από τον ΣΥΡΙΖΑ, η λύση της Τοσίτσα δεν θα έπρεπε να έχει φύγει από το τραπέζι. Παραδέχεται ότι σε περίπτωση μετακίνησης του σταθμού και επαναχάραξης της Γραμμής 4 θα πρέπει να γίνουν σοβαρές τεχνικές μετατροπές, που με τη σειρά τους θα προκαλούσαν αύξηση του κατασκευαστικού κόστους. «Ολα αυτά δεν είναι πράγματα που δεν έχουν ξαναγίνει. Εν μέρει υπόγειο εργοτάξιο είχαμε πολύ πρόσφατα στα Μανιάτικα, στην επέκταση προς Πειραιά. Οσο για την αύξηση του κόστους, είναι κάτι που έχουμε δει να συμβαίνει πολύ συχνά στα έργα του μετρό».
Η «κακοδαιμονία»
Προσωπικά από τη συζήτηση με τον κ. Μπελαβίλα κρατάω περισσότερο τις πολύ εύστοχες παρατηρήσεις του για την κακοδαιμονία των πλατειών (και εν γένει των δημόσιων χώρων) μετά την ολοκλήρωση των κατά τόπους έργων του μετρό. Πριν από λίγες εβδομάδες ο καθηγητής του Πολυτεχνείου είχε ξεναγηθεί στους νέους τρεις σταθμούς της επέκτασης προς τον Πειραιά που αναμένεται να λειτουργήσουν το φθινόπωρο.
«Ο τερματικός σταθμός στο Δημοτικό Θέατρο είναι θαυμάσιος, ένα μικρό Σύνταγμα. Οταν βγαίνεις στην επιφάνεια, η εικόνα είναι διαφορετική». Πού οφείλεται αυτή η αναντιστοιχία, τον ρωτάω. «Το πρόβλημα είναι ότι για την “Αττικό Μετρό” το βασικό έργο είναι σχεδόν αποκλειστικά η κατασκευή των σταθμών κι εκεί τα πηγαίνει πολύ καλά. Επομένως, θεωρεί την ανάπλαση της επιφάνειας που έχει σκάψει ως ένα είδος ανταπόδοσης προς την κοινωνία, με αποτέλεσμα να μην της δίνει τη σημασία που της αρμόζει. Το αποτέλεσμα είναι να έχουμε καταπληκτικούς σταθμούς κάτω από το έδαφος και μέτριους κοινόχρηστους χώρους ακριβώς από πάνω. Η νοοτροπία αυτή θα πρέπει να αλλάξει».
ΑΠΟΨΗ
Ο σχεδιασμός της προετοιμασίας
Του Σταύρου Μαρτίνου*
Οι πλατείες Εξαρχείων και Κολωνακίου επανασχεδιάζονται με την ευκαιρία της δημιουργίας των νέων σταθμών μετρό, με την υπόσχεση μάλιστα να γίνουν αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί ώστε να μην έχουμε το ίδιο πρόβλημα με τις πλατείες που σχεδίασε και υλοποίησε η «Αττικό Μετρό» στις αρχές της δεκαετίας του 2000 – δηλαδή, η αίσθησή τους να είναι εντελώς αδιάφορη και μάλλον διεκπεραιωτική, ενώ οι συνοικίες στις οποίες βρίσκονται έχουν έντονο χαρακτήρα.
Οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί εξακολουθούν όμως, ακόμη και τώρα που εξαγγέλλονται, να γίνονται αντιληπτοί ως «διακόσμηση» μιας έτοιμης κατάστασης: Οι επιφάνειες των πλατειών τρυπιούνται από διάφορα εξαρτήματα των σταθμών, όπως ανελκυστήρες, αεραγωγοί κ.λπ., ενώ γίνεται δύσκολο να διατηρηθούν τα πολύτιμα –πλέον– δέντρα. Θεωρούμε δεδομένο ότι η χάραξη της γραμμής και ο σχεδιασμός των σταθμών είναι αδιαπραγμάτευτος και το καλύτερο που μπορούμε να περιμένουμε είναι κάποιο ενδιαφέρον ντιζάιν στην πάνω στάθμη. Από αυτή την άποψη, βρίσκω λάθος να αποκτούν στον δημόσιο λόγο «πολιτικό» χρώμα οι αντιδράσεις των κατοίκων, ακόμη και όταν μοιάζουν υστερικές.
Κολωνάκι και Εξάρχεια σε αυτήν την περίπτωση είναι το ίδιο, επειδή κανείς δεν ρώτησε αυτούς που μένουν εκεί: μια προκήρυξη διαγωνισμού, για να είναι γόνιμη, προκύπτει μέσα από διαβούλευση και εξετάζονται –σε συνεργασία με τους αποδέκτες, που είναι οι κάτοικοι– διάφορες εναλλακτικές, ακόμη και για τη χωροθέτηση των σταθμών. Ο σχεδιασμός έρχεται μετά, για να υλοποιήσει με αρχιτεκτονική τα ζητούμενα της προκήρυξης, τα οποία –στις καλές περιπτώσεις– έχουν προκύψει δομημένα, μέσα από κάποιου είδους συμμετοχικότητα. Γίνεται, λοιπόν, ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση και προφανώς δεν είναι σωστό να το μηδενίζει κάποιος, έχουν όμως να γίνουν και πολλά άλλα: ο σχεδιασμός της προετοιμασίας. Εκεί, ως πολιτεία, λειτουργούμε ακόμη με το «αποφασίζομεν και διατάσσομεν».
* Ο κ. Σταύρος Μαρτίνος είναι αρχιτέκτονας.