Από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα του διχαστικού κλίματος που επικρατούσε μετά τις εκλογές του 1920, ήταν ένα ενυπόγραφο άρθρο του Γεωργίου Κονδύλη στην εφημερίδα «Πρωία» της Κωνσταντινούπολης, το οποίο καλούσε τους Ελληνες στρατιώτες να εγκαταλείψουν το μικρασιατικό μέτωπο, διότι η στάση τους στερέωνε στον θρόνο τον Κωνσταντίνο!
Ακραιφνής βενιζελικός, ο Κονδύλης (1879-1936) γεννήθηκε στον Προυσό Ευρυτανίας και σε ηλικία 18 ετών κατατάχθηκε εθελοντικά στον στρατό. Συμμετείχε στην Κρητική Επανάσταση (1896) και τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο και ήταν επικεφαλής αντάρτικης ομάδας στον Μακεδονικό Αγώνα (1904-1908). Ελαβε μέρος στο Κίνημα στο Γουδί και το 1910 στάλθηκε με ειδική αποστολή ως δάσκαλος στην Ανατολική Θράκη. Πολέμησε στους Βαλκανικούς Πολέμους, οπότε προήχθη σε λοχαγό και το 1915, λόγω των ικανοτήτων και του φιλοβενιζελισμού του, τοποθετήθηκε σε επιτελική θέση.
Το 1916, ως διοικητής του οχυρού της Φαιάς Πέτρας αντέταξε σθεναρή αντίσταση κατά των Γερμανοβουλγάρων. Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς συμμετείχε στο Κίνημα της Εθνικής Αμυνας και τον Σεπτέμβριο κατέστειλε με σκληρότητα κίνημα με επικεφαλής επίστρατους στη Χαλκιδική. Τέθηκε επικεφαλής στρατιωτικών τμημάτων της Εθνικής Αμυνας και ως διοικητής συντάγματος συμμετείχε στη μάχη του Σκρα (Μάιος 1918).
Συμμετείχε στην εκστρατεία στην Ουκρανία (1919) ως διοικητής συντάγματος και στη συνέχεια σε επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία (1919-1920). Τον Ιούλιο του 1920, το υπ’ αυτόν σύνταγμα και άλλες δυνάμεις διαπεραιώθηκαν από την Πάνορμο στη Ραιδεστό. Το διάστημα που ακολούθησε, κατελήφθη η Ανατολική Θράκη και συνετρίβησαν οι δυνάμεις του Τζαφέρ Ταγιάρ: «Ο Τζαφέρ Ταγιάρ και οι συνεργάται του δεν έκαμαν ό,τι η τιμή των όπλων απήτη. Υπεχώρησαν παντού σχεδόν άνευ αντιστάσεως», θα σχολιάσει ο Κονδύλης (Ο δρόμος προς την καταστροφή, Λαβύρινθος, 2021).
Θα επανέλθει στη Μικρασία, όπου βρισκόταν όταν υπογραφόταν η Συνθήκη των Σεβρών (27.7.1920). Κατά τη γνώμη του, ήταν «το ολιγώτερον επιπολαία η απόφασις των νικητών του Μεγάλου Πολέμου να διανείμουν το δέρμα της άρκτου πριν την φονεύσουν». Σε ό,τι αφορά τα υπέρ της Ελλάδος κατοχυρωθέντα στη Συνθήκη, θεωρεί ότι «ο κυριώτερος συντελεστής της Ελληνικής επιτυχίας υπήρξεν η ευστροφία και η ευγλωττία του Κυβερνήτου Ελευθερίου Βενιζέλου».
Τον Νοέμβριο του 1920 συγκροτήθηκε η Εθνική Αμυνα Κωνσταντινουπόλεως – Ο Κονδύλης ηγείτο της στρατιωτικής ομάδας της.
Κατά τη γνώμη του, οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 ήταν «ολέθρια έμπνευση»: «[…] διεξήχθησαν χωρίς προνοητικότητα, χωρίς να ληφθή κανέν μέτρον, εξ εκείνων που θα ωδήγουν εις επιτυχίαν διά την τότε Κυβερνητικήν –Βενιζελικήν– παράταξιν. Με αφέλειαν απεφασίσθησαν και με επιπολαιότητα διενεργήθησαν». Ως βασική αιτία για το αποτέλεσμα θεωρεί ότι «το ουσιαστικόν ερώτημα επί του πολιτικού ζητήματος περιωρίσθη εις το “Κωνσταντίνος ή Βενιζέλος”»· αφήνει, δηλαδή, εκτός της οπτικής του παράγοντες όπως η δυσαρέσκεια απέναντι στη σκληρότητα του βενιζελικού καθεστώτος το 1917-1920 ή απέναντι στη γρήγορη ανέλιξη στη στρατιωτική ιεραρχία ατόμων όπως ο ίδιος, ο Πάγκαλος και ο Πλαστήρας, που «προσπέρασαν» τόσο αμυνίτες όσο και «ουδέτερους» πρώην ομόβαθμούς τους.
Μετά τις εκλογές, νικητές και ηττημένοι βρέθηκαν απέναντι σε νέα ερωτήματα. Σε ό,τι αφορά τον Γούναρη, θεωρεί ότι: «Ητο υποχρεωμένος να εκλέξη μεταξύ των δύο: ή να εγκαταλείψη την Μικράν Ασίαν και την Θράκην διά να περιορισθή εις την “μικράν και έντιμον” Ελλάδα. Ή να εξακολουθήση την πολιτικήν του Βενιζέλου, την εθνικήν πολιτικήν, της διατηρήσεως των καρπών της νίκης». Η συνέχιση της εθνικής πολιτικής «τον είλκυε, όχι μόνο διότι συνεβιβάζετο με το δημόσιον αίσθημα, αλλά και διότι η εγκατάλειψις των νέων εδαφών, άνευ της εξασφαλίσεως των πληθυσμών, δεν ήτο δυνατή».
Σε ό,τι αφορά τους ηττημένους και δη τους ανώτερους αξιωματικούς που πολεμούσαν στη Μικρασία, πολλοί αντικαταστάθηκαν κι άλλοι παραιτήθηκαν και αποστρατεύθηκαν. Ανάμεσα σε εκείνους που κατέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη ήταν και ο Κονδύλης. Εκεί, τον Νοέμβριο του 1920, συγκροτήθηκε από βενιζελικούς (στρατιωτικούς και μη) η Εθνική Αμυνα Κωνσταντινουπόλεως. Ο Κονδύλης ηγείτο της στρατιωτικής ομάδας της, μαζί με τους αδελφούς Ζυμβρακάκη και τον στρατηγό Ιωάννου· παράλληλα διατηρούσε επαφές με βενιζελικούς αξιωματικούς που παρέμεναν στο μέτωπο.
Λίγο μετά την ίδρυση της Αμυνας, συναντήθηκε με τον Βενιζέλο – τον οποίο είχε επισκεφθεί στο Παρίσι και ο Περ. Αργυρόπουλος. Οι Κονδύλης και Αργυρόπουλος επέστρεψαν στην Κωνσταντινούπολη, «ώστε να προετοιμαστούν για το βενιζελικό πραξικόπημα μετά τη συνδιάσκεψη του Λονδίνου. […] Ο Κονδύλης ήταν το ηγετικό πνεύμα πίσω από το σχέδιο για ένα πραξικόπημα στον στρατό πριν από την επίθεση του καλοκαιριού» (Llewellyn-Smith).
Οι Αμυνίτες είχαν συνδέσει την κίνησή τους με τη Διάσκεψη του Λονδίνου (Φεβρουάριος – Μάρτιος 1921), διότι σε αυτήν είχε τεθεί θέμα αναδιαπραγμάτευσης της Συνθήκης των Σεβρών. Η συνθήκη, γράφει ο Κονδύλης, «ετέθη επί της χειρουργικής κλίνης εξ αιτίας τής εν Ελλάδι επελθούσης μεταβολής» και γι’ αυτό «μοναδική αιτία ήτο η ακατανίκητος εχθρότης την οποία τα κράτη της Αντάντ ησθάνοντο εναντίον του ανακληθέντος εις τον θρόνον Βασιλέως». Τα σχέδια της Αμυνας σε εκείνη τη φάση δεν επιτεύχθηκαν, συνέχισε όμως τη δράση της, πετυχαίνοντας την εκλογή του Μελέτιου Μεταξάκη στον πατριαρχικό θρόνο (Νοέμβριος 1921) και τη δημιουργία και Μικρασιατικής Αμυνας (Οκτώβριος 1921) και εργαζόμενη για τη δημιουργία αυτόνομου «ιωνικού κράτους» – με τον Κονδύλη σε ηγετικό ρόλο.
«Η Συνθήκη των Σεβρών δεν απετέλει το τέρμα του αγώνος»
«Πριν γίνη η απόβασις εις Σμύρνην και πριν εμφανισθή ο Μουσταφά Κεμάλ», υποστηρίζει ο Κονδύλης, «ήτο δυνατόν να γίνη μία ειρήνη εξασφαλίζουσα τους χριστιανούς της Τουρκίας. Μετά όμως την εμφάνισιν του δικτάτορος της Ανατολής, μόνον ο πόλεμος, πόλεμος μάλιστα μέχρι των τελευταίων βολών της τιμής, απέμεινεν το μοναδικόν μέσον λύσεως του μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας προαιωνίου αγώνος. […] Ο πόλεμος δε ούτος δεν ήτο δυνατόν να διεξαχθή άλλως παρά διά προελάσεως εις το εσωτερικόν της Μικράς Ασίας. Πλανώνται δε αναμφιβόλως όσοι ενόμιζαν ότι μετά την 1ην Νοεμβρίου ήτο δυνατή η επάνοδος εις την πολιτικήν της “μικράς και εντίμου Ελλάδος” δι’ ανακλήσεως των στρατευμάτων της Μικράς Ασίας. […] Η προέλασις εις το εσωτερικόν και η κατάληψις της Αγκύρας οπωσδήποτε θα εγίνετο και αν δεν ήλλασσε το εν Ελλάδι καθεστώς». Και καταλήγει: «Αυτή είναι η αναμφισβήτητος αλήθεια. Η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών δεν απετέλει το τέρμα του αγώνος. Τουναντίον εσημείου τον σταθμόν αφ’ ου θα ήρχιζεν η ευρυτέρα και αποφασιστικωτέρα στρατιωτική ενέργεια της Ελλάδος και των συμμάχων. […] Ο αγών συνεπώς και υπό της Βενιζελικής Ελλάδος δεν ήτο δυνατόν να τερματισθή παρά δι’ ευρείας επιθετικής ενεργείας. Αύτη, άνευ της επεμβάσεως των εκλογών της 1ης Νοεμβρίου, και εύκολος ήτο και ασφαλούς επιτυχίας».
Tι οδήγησε στην Καταστροφή; Σε διπλωματικό επίπεδο, υποστηρίζει, η επικράτηση των Κωνσταντινικών και η επάνοδος του βασιλιά επέδρασαν καταλυτικά. Μοναδική αιτία για τη μη οριστική κατοχύρωση των επιτυχιών της Συνθήκης των Σεβρών «ήτο η ακατανίκητος εχθρότης την οποίαν τα Κράτη της Αντάντ ησθάνοντο έναντι του ανακληθέντος εις τον θρόνον βασιλέως».
Επιπλέον, συνεχίζει, «η διεξαγωγή του πολέμου περιήλθεν εις χείρας των ανθρώπων της ουδετερότητος. […] Μοιραίως και τυχαίως οι άνθρωποι της ειρήνης ευρέθησαν εις την ανάγκην να κάμουν έναν πόλεμον τον οποίον ούτε τον ησθάνοντο ούτε τον επεθύμουν. Τον εθεώρουν ως κακήν πληγήν που τους αφήκεν ο Βενιζέλος και δεν απέκρυπτον καν την τοιαύτην γνώμην».
Καθοριστική, επίσης, αιτία ήταν «η μείωσης της πολεμικής αξίας των μονάδων του Ελληνικού Στρατού» –η «θυσία του τρίτου μεγάλου πλεονεκτήματος της Ελλάδος»– από το μετανοεμβριανό καθεστώς. Κατά τη γνώμη του, «ο στρατός τον οποίον ο Στρατηγός Παρασκευόπουλος παρέδωκεν εις τους διαδόχους του υπήρξεν ο τελειότερος εξ όσων ποτέ απέκτησε η νεωτέρα Ελλάς. Αλλά ούτε το έργον της τελειοτέρας του Στρατού Διοικήσεως εσεβάσθη η Ηροστράτειος χειρ των μετανοεμβριανών Κυβερνήσεων». Παρά τα πλήγματα αυτά και παρά τις εξελίξεις που είχαν μεσολαβήσει, ο Κονδύλης εξακολουθούσε να έχει εμπιστοσύνη στον ελληνικό στρατό. Σε επιστολή του προς τον Βενιζέλο στις 8/21 Αυγούστου 1922, λίγες ημέρες πριν από την κατάρρευση του ελληνικού μετώπου, θεωρούσε ότι οι πιθανότητες επίθεσης του Κεμάλ είχαν μειωθεί «επαισθητώς» και ότι ο στρατός του βρισκόταν «εν αθλία καταστάσει». Ζητούσε, παράλληλα, από τον Βενιζέλο να τερματιστεί η περίοδος της «αδράνειας» και να προχωρήσει η στρατιωτική κίνηση, εκτιμώντας ότι η ανατροπή του καθεστώτος ήταν η μόνη διέξοδος.
Δικτατορία
Μετά την επικράτηση της επανάστασης της 11ης Σεπτεμβρίου 1922, ο Κονδύλης επέστρεψε στην Ελλάδα και τοποθετήθηκε διοικητής της Μεραρχίας Κρήτης της Στρατιάς Εβρου. Αποστρατεύθηκε μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης (Ιούλιος 1923), αλλά όταν εκδηλώθηκε το κίνημα Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου – Ζήρα (Οκτώβριος 1923) ανέλαβε την καταστολή του, την οποία πέτυχε με ταχύτατες ενέργειες – εξ ου το προσωνύμιο «Κεραυνός». Τον επόμενο μήνα ονομάστηκε υποστράτηγος και παραιτήθηκε από το στράτευμα. Στις εκλογές της 16ης Νοεμβρίου 1923 εκλέχθηκε βουλευτής με τη Δημοκρατική Ενωση του Α. Παπαναστασίου και τρεις μήνες αργότερα ανέλαβε το υπουργείο Στρατιωτικών. Τα χρόνια που ακολούθησαν διετέλεσε αρχηγός κόμματος και υπουργός. Τον Αύγουστο του 1926 ανέτρεψε τη δικτατορία του Θ. Πάγκαλου και διετέλεσε επί τρεις και πλέον μήνες πρωθυπουργός. Αποστάτησε από τον βενιζελισμό και συνέβαλε στην καταστολή του φιλοβενιζελικού κινήματος της 1ης Μαρτίου 1935. Στις 10 Οκτωβρίου 1935 σχημάτισε δικτατορική κυβέρνηση, αυτοανακηρύχθηκε αντιβασιλιάς και διοργάνωσε το νόθο δημοψήφισμα που οδήγησε στην επάνοδο του Γεωργίου Β΄. Διαφώνησε, όμως, με τον βασιλιά και παραιτήθηκε. Λίγο αργότερα (1.2.1936) έφυγε από τη ζωή.