Εγραφα πριν από λίγο καιρό, παραπέμποντας σε συναφείς μελέτες του ΟΟΣΑ, ότι η ποιότητα ζωής σε μια χώρα εξαρτάται κυρίως από την ποιότητα των δημοσίων αγαθών («Καθημερινή», 6/6/2022). Ποιοτικά δημόσια αγαθά παράγονται από αποτελεσματικούς δημόσιους θεσμούς. Αν, συνεπώς, μας ενδιαφέρει να έχουμε υψηλής ποιότητας ανώτατη εκπαίδευση, τήρηση των νόμων και ταχεία απόδοση δικαιοσύνης, πρέπει άοκνα να μεριμνούμε για την ποιότητα των θεσμών που προσφέρουν τα αντίστοιχα αγαθά. Είναι τόσο απλό – και τόσο δύσκολο.
Η απλότητα προκύπτει από το ότι η κεντρική ιδέα συνάδει διαισθητικά με την κοινή εμπειρία – τα καλά πανεπιστήμια, λ.χ., παράγουν καλούς φοιτητές. Η δυσκολία απορρέει από το γεγονός ότι ο τρόπος λειτουργίας των δημόσιων θεσμών, αφενός, αντανακλά την κυρίαρχη αυτοκατανόηση της κοινότητας που υπηρετούν, αφετέρου, καθορίζεται από τη διαπάλη συμφερόντων.
Αν, για παράδειγμα, η εμπέδωση δημόσιας τάξης (αστυνόμευση – law enforcement) κατανοείται ως αυθαίρετη κρατική επιβολή, τότε οι πλείστες επεμβάσεις της αστυνομίας, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιούνται μορφές νόμιμης βίας, θεωρούνται απαράδεκτη «κρατική καταστολή». Αν, περαιτέρω, ένα κυβερνών κόμμα εκλαμβάνει την αστυνομία ως λάφυρο που κέρδισε εκλογικά, τότε θα προσεγγίσει τον θεσμό πελατειακά, οπότε δεν θα του επιτρέψει να διοικηθεί με ενδογενή κριτήρια αριστείας, στρεβλώνοντας, συνεπώς, τα κίνητρα επαγγελματικής λειτουργίας. Το αποτέλεσμα; Μειώνεται η αποτελεσματικότητα του θεσμού, άρα πέφτει η ποιότητα του αγαθού που παρέχει.
Μου έκανε εντύπωση ότι, σε ρεπορτάζ της «Καθημερινής» (25/9/22), όλοι οι συνεντευξιαζόμενοι φοιτητές μιλούσαν για την αστυνόμευση των πανεπιστημίων ως ένα ιδιαιτέρως «ευαίσθητο θέμα». Δεν αντιλαμβάνομαι γιατί. Τα σύγχρονα πανεπιστήμια συνιστούν οιονεί πόλεις (εξ ου και ο όρος «πανεπιστημιούπολη»): χιλιάδες άνθρωποι εργάζονται, ψυχαγωγούνται και/ή ζουν σε αυτά καθημερινώς. Δεν θα έπρεπε να υπάρχει μέριμνα έτσι ώστε να μη διαπράττονται αδικήματα και να διασφαλίζεται, γενικότερα, η σύννομη και ομαλή λειτουργία τους; Είναι τυχαίο ότι, στον ακαδημαϊκώς ανεπτυγμένο κόσμο, τα πανεπιστήμια ελέγχουν την πρόσβαση, εργοδοτούν φύλακες και συνεργάζονται με την τοπική αστυνομία; Κοινή λογική – και κοινή, διεθνώς, πρακτική.
Δεν χρειάζονται εξειδικευμένες γνώσεις για να αντιληφθεί κανείς ότι αν ένα κοινωνικό σύστημα αφεθεί ανέλεγκτα στην τύχη του, αυξάνεται η αταξία στο εσωτερικό του. Αταξία θα πει πως κυριαρχούν οι ισχυροί, οι οποίοι επιβάλλουν τις επιλογές τους. Ποιοι είναι οι ισχυροί; Οσοι μπορούν μονομερώς να επιβάλουν τη θέλησή τους στους άλλους, αν χρειαστεί και διά της βίας. Σε ένα σύστημα αυθαίρετης ισχύος, η μη συνεργασία με τους ισχυρούς δεν είναι βιώσιμη επιλογή – η αταξία κυριαρχεί.
Οι πρυτανικές διοικήσεις των περισσότερων ελληνικών πανεπιστημίων έχουν αποτύχει οικτρά. Ενώ, κατ’ αρχήν, τους ενδιαφέρει η τάξη, παραλύουν μπροστά στην προοπτική να την επιβάλλουν θεσμικά.
Αυτό ακριβώς συνέβη στη φοιτητική εστία του ΕΜΠ. Η παραβατικότητα που αποκαλύφθηκε είναι η λογική συνέπεια της χρόνιας απουσίας θεσμικού ελέγχου. (Δεν θα έπρεπε να παραιτηθεί ο πρόεδρος του αρμόδιου Ιδρύματος Νεολαίας και, επειδή δεν έχουμε μνήμη χρυσόψαρου, πρώην πρόεδρος της ΟΝΝΕΔ κ. Δέρβος;) Οταν δεν ελέγχεσαι, μπορείς να κάνεις ό,τι γουστάρεις. Δεδομένου ότι η ανθρώπινη φύση είναι αυτή που είναι, αυτό που καταλήγεις να γουστάρεις είναι να ευνοείς τον εαυτό σου και τους φίλους σου – να παρέχεις ανταποδοτικές εκδουλεύσεις, να υπενοικιάζεις δωμάτια, να αδιαφορείς για τον χώρο, ενδεχομένως να διευκολύνεις εγκληματικές πράξεις, κ.ο.κ. Οταν δεν υπάρχει έλεγχος, τα άτομα μπαίνουν στον πειρασμό να καταχρασθούν, σε μικρή ή μεγάλη κλίμακα, δημόσια αγαθά για ίδιον όφελος. Τα όποια υπολείμματα ηθικής ευαισθησίας, αν υπάρχουν, εκλογικεύονται.
Αντιστρόφως, για να λειτουργήσει καλά, δηλαδή με βάση δημοκρατικά συμπεφωνημένους κανόνες, ένα κοινωνικό σύστημα, πρέπει η τήρηση των κανόνων να ελέγχεται – να επιβραβεύονται οι καλές συμπεριφορές και να τιμωρούνται οι ανεπίτρεπτες. Ο έλεγχος ανήκει στις αρμοδιότητες της διοίκησης ενός οργανισμού. Με αυτό το κριτήριο, οι πρυτανικές διοικήσεις των περισσότερων ελληνικών πανεπιστημίων έχουν αποτύχει οικτρά. Ενώ, κατ’ αρχήν, τους ενδιαφέρει η τάξη, παραλύουν μπροστά στην προοπτική να την επιβάλλουν θεσμικά. Η αποποίηση ευθύνης είναι γενικευμένη: πρυτανικές διοικήσεις που ιστορικά κλείνουν τα μάτια σε παράνομες ή νομιμοφανείς ακαδημαϊκές πρακτικές (π.χ. μη απόδοση στο πανεπιστήμιο τέλους εξωπανεπιστημιακής απασχόλησης, αναξιοκρατικοί διορισμοί, σύγκρουση συμφερόντων, μακροχρόνιες άδειες καθηγητών-πολιτικών άνευ αποδοχών κ.λπ.) δεν διαθέτουν το ηθικό κύρος ή σθένος να ορθώσουν ανάστημα σε παραβατικούς φοιτητές και/ή κακοποιά στοιχεία.
Η αστυνόμευση σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι δύσκολη υπόθεση διότι εξαρτάται, σε κάποιο βαθμό, από τη συναίνεση των αστυνομευομένων. Οταν αυτή απουσιάζει, η αστυνόμευση μετατρέπεται σε αστυνομοκρατία. Καθότι, στη φιλελεύθερη δημοκρατία, η αστυνομοκρατία είναι ανεπιθύμητη, συνήθως αποφεύγεται διά της υποκρισίας· η αστυνόμευση γίνεται εικονική – οι αρμόδιοι προσποιούνται ότι την παρέχουν.
Η δημιουργία των λεγόμενων Ομάδων Προστασίας Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων (ΟΠΠΙ) είναι η πρόσφατη εκδοχή αυτής της προσποίησης. Οι ΟΠΠΙ κατέληξαν να μοιάζουν με τη γάτα του Σρέντιγκερ στην κβαντομηχανική: υπάρχουν και δεν υπάρχουν· εργάζονται αλλά δεν παρεμβαίνουν! Η παράλογη παραδοξότητα καθίσταται στοιχείο της λειτουργίας τους: αντί να προστατεύουν, προστατεύονται (από τα ΜΑΤ)! Στην «Πολιτεία» (403e), ο Γλαύκων, συζητώντας για την εκπαίδευση των νέων, λέει στον Σωκράτη: «Γελοίο βέβαια θα ήταν ο φύλακας να ‘χει ο ίδιος ανάγκη από φύλακα». Στην Ελλάδα του σήμερα, το γελοίο δεν είναι η εξαίρεση και το παράλογο δεν συνιστά ανωμαλία.
* Ο κ. Χαρίδημος κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.