Σχεδόν 90 κιλά αποβλήτων τροφίμων το έτος δημιουργεί κάθε κάτοικος της χώρας, εκ των οποίων τα 40 είναι βρώσιμα, σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποίησε το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο την περίοδο Φεβρουαρίου – Μαρτίου 2021, σε 1.102 νοικοκυριά. Με βάση τα ευρήματα της μελέτης και ύστερα από την κατάλληλη επεξεργασία, υπολογίζεται πως η συνολική ποσότητα των τροφίμων που απορρίπτουν τα νοικοκυριά της χώρας στη διάρκεια ενός έτους ανέρχεται σε 930.323 τόνους. Πρόκειται αναμφίβολα για μεγάλη ποσότητα, που αποτελεί μέρος μόνο του συνόλου των τροφίμων που καταλήγουν στα σκουπίδια. Μελέτες της Ευρωπαϊκής Ενωσης εκτιμούν τα οικιακά απόβλητα τροφίμων στο 38% του συνόλου. Σε πάνω από 129 εκατ. τόνους υπολογίζονται τα απόβλητα τροφίμων στην Ε.Ε., από το σύνολο της εφοδιαστικής αλυσίδας, ένα πραγματικά σκανδαλώδες νούμερο όταν υπάρχουν τόσοι άνθρωποι στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο που υποσιτίζονται, διατρέφονται άθλια ή ακόμη και πεινούν.
Δύο κατηγορίες
Τα οικιακά απόβλητα τροφίμων διαχωρίζονται από τους μελετητές σε δύο κατηγορίες: Πρώτον, στο μέρος που μπορεί να αποτραπεί, γιατί είναι (ή, τουλάχιστον, μέχρι κάποια στιγμή πριν πεταχτεί ήταν) βρώσιμο. Δεύτερον, σε εκείνο που δεν τρώγεται, όπως για παράδειγμα η φλούδα του καρπουζιού. Σύμφωνα με τη μελέτη, τα 38,7 κιλά ανά κάτοικο το έτος ανήκουν στην κατηγορία των αποβλήτων που θα μπορούσαν να αποτραπούν, ενώ τα 50,5 κιλά ήταν μη βρώσιμα. Η μελέτη του 2021 πραγματοποιήθηκε από το Χαροκόπειο με χρήση ηλεκτρονικού ημερολογίου καταγραφής, στο πλαίσιο συνεργασίας με την «ΑΒ Βασιλόπουλος».
Ενδιαφέρον έχει η σύγκριση των αποτελεσμάτων της μελέτης του 2021 με παλιότερη, που είχε διεξαχθεί πάλι από το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο την περίοδο Ιουνίου 2013 – Φεβρουαρίου 2014, σε πολύ λιγότερα νοικοκυριά όμως, 101 συνολικά. Τότε η απόρριψη αποβλήτων τροφίμων ανά άτομο σε ετήσια βάση υπολογίστηκε σε 76,1 κιλά, αρκετά μικρότερη από τα 89,2 κιλά του 2021. Μάλιστα, ενώ το μη βρώσιμο κλάσμα και στις δύο μελέτες παρέμεινε σταθερό (γύρω στα 50 κιλά) μεγάλη ήταν η αύξηση στα απόβλητα που θα μπορούσαν να αποτραπούν: από 25,9 κιλά σε 38,7, περίπου 50% αύξηση!
Μεγάλη αύξηση
Πού μπορεί να οφείλεται αυτή η αύξηση, πέρα από μεθοδολογικούς λόγους και το πολύ πιο μεγάλο δείγμα; «Η έρευνα του 2021 πραγματοποιήθηκε την περίοδο της πανδημίας του κορωνοϊού και εν μέσω lockdown. Πρέπει να μελετηθεί περαιτέρω η επίδραση αυτής της περιόδου. Το γεγονός πως οι οικογένειες περνούσαν πολύ περισσότερο χρόνο στο σπίτι και δεν λειτουργούσε η εστίαση, μπορεί να συνέβαλε σε αυξημένη κατανάλωση και σε περισσότερα απόβλητα. Από την άλλη, ακριβώς επειδή τα μέλη του νοικοκυριού έμεναν περισσότερο στο σπίτι, το μαγείρεμα στην οικία ήταν πιο συχνό και η οργάνωση για να αξιοποιηθούν τα είδη ίσως πιο επιμελής, θα μπορούσαν να καταλήγουν λιγότερα πράγματα στα σκουπίδια», λέει στην «Κ» η καθηγήτρια στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Κάτια Λαζαρίδη.
Ενας παράγοντας που πρέπει να υπολογιστεί αναμφισβήτητα είναι η οικονομική κατάσταση. Το 2013-2014, όταν έγινε η πρώτη έρευνα, οι συνέπειες από το απότομο μνημονιακό ψαλίδι σε μισθούς και συντάξεις, σε συνδυασμό με την αύξηση της φορολογίας, ήταν πολύ έντονες και οδηγούσαν σε μείωση των περίσσιων αγορών τροφίμων. «Η οικονομική κρίση οδηγεί σε μείωση αποβλήτων τροφίμων, το ζητούμενο είναι να πετύχουμε μείωση χωρίς κρίση», σχολιάζει η κυρία Λαζαρίδη. Τα οικιακά απόβλητα τροφίμων αποτελούν μέρος του συνόλου των πολύτιμων για τη ζωή αγαθών που καταλήγουν τελικά στα σκουπίδια. Πέντε είναι τα στάδια της εφοδιαστικής αλυσίδας, όπως κατηγοριοποιούνται από την Ε.Ε. και στα οποία υπάρχει διαρροή προς τα απορρίμματα: πρωτογενής παραγωγή, επεξεργασία και μεταποίηση, λιανική πώληση και άλλη διανομή τροφίμων, εστιατόρια και υπηρεσίες εστίασης και νοικοκυριά.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχει τεθεί ο μη δεσμευτικός στόχος της μείωσης των τροφίμων που πετιούνται κατά 50%. Για να επιτευχθεί, όμως, πρέπει να γνωρίζουμε πόσα είναι τα απόβλητα τροφίμων στη χώρα μας.
Πέντε στάδια διαρροής
Στην Ελλάδα, δυστυχώς, δεν υπάρχουν διαθέσιμες μελέτες και για τα πέντε στάδια, έτσι ώστε να υπάρχει ακριβής ποσοτικοποίηση των αποβλήτων τροφίμων. Πέραν των νοικοκυριών, πραγματοποιήθηκε εκτίμηση για τα απορριπτόμενα στη διανομή (λιανική και χονδρική πώληση), τα οποία υπολογίστηκαν σε 150.471 τόνους. Για την πρωτογενή παραγωγή και την εστίαση δηλώθηκαν στην Ε.Ε. τιμές με βάση μοντέλα, ενώ για τη μεταποίηση στοιχεία από τις δηλώσεις των υπόχρεων στο Ηλεκτρονικό Μητρώο Αποβλήτων του ΥΠΕΝ. «Σε παγκόσμια κλίμακα, τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες, περίπου το 1/3 των τροφίμων που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση χάνεται ή πετιέται, σε όλα τα στάδια της εφοδιαστικής αλυσίδας, από το αγρόκτημα στο πιάτο, για διαφορετικούς λόγους στην κάθε περίπτωση. Στις ανεπτυγμένες χώρες, και επομένως και στην Ελλάδα, η μεγαλύτερη “σπατάλη” συμβαίνει στο στάδιο της κατανάλωσης, στα νοικοκυριά και στην εστίαση», υπογραμμίζει στην «Κ» η κυρία Λαζαρίδη.
«Στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, την τελευταία δεκαετία, δουλεύουμε ερευνητικά και αναπτύσσουμε δράσεις για τη μέτρηση και την πρόληψη των αποβλήτων τροφίμων σε όλη την εφοδιαστική αλυσίδα, ενώ συνεχίζουμε τη δραστηριότητά μας στην αξιοποίηση και στη διαχείριση αυτών που αναπόφευκτα θα παραχθούν. Στο πλαίσιο αυτό συμμετέχουμε ενεργά σε καινοτόμα εθνικά και ευρωπαϊκά έργα, όπως το LIFE-IP CEI-Greece για την κυκλική οικονομία, το H2020-LOWINFOOD, αλλά και το LIFE-F4F για την παραγωγή ζωοτροφών από απόβλητα τροφίμων, το UIA-A2UFood και τη συνεργασία με την “ΑΒ Βασιλόπουλος” για τη μέτρηση των αποβλήτων τροφίμων της, που ολοκληρώθηκαν πρόσφατα», αναφέρει η καθηγήτρια του Χαροκοπείου.
Σε όλη αυτή τη διαδικασία φιλοδοξεί να συμβάλει το συνέδριο «Retaste 2022», το οποίο θα πραγματοποιηθεί για δεύτερη χρονιά στις 20 και 21 Οκτωβρίου στο Ηράκλειο της Κρήτης σε συνεργασία του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου με το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.
Οι αριθμοί
89,2 κιλά (ανά κάτοικο) το έτος ήταν τα αποτρεπτά και αναπότρεπτα απόβλητα τροφίμων, σύμφωνα με μελέτη που έγινε το 2021 σε 1.100 ελληνικά νοικοκυριά.
930.323 τόνοι είναι τα απόβλητα τροφίμων από νοικοκυριά στην Ελλάδα σε ετήσια βάση.
30% των τροφίμων που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση χάνεται στην εφοδιαστική αλυσίδα.
129 εκατ. τόνοι αποβλήτων τροφίμων στην Ε.Ε., εκ των οποίων το 24,9% εμφανίζεται στην πρωτογενή παραγωγή, το 23,7% στην επεξεργασία-μεταποίηση, το 5,1% στη λιανική πώληση και στη διανομή, το 8% στις υπηρεσίες εστίασης και το 38,3% στα νοικοκυριά.
Τριπλή πρόκληση ο περιορισμός των βρώσιμων αποβλήτων
Ο περιορισμός των αποβλήτων τροφίμων, και ειδικά εκείνου του μέρους που αποτελείται από υλικά που είναι, ή σε κάποιο στάδιο του κύκλου ζωής τους ήταν, κατάλληλα για κατανάλωση από τον άνθρωπο (αποτρεπτά απόβλητα τροφίμων), αποτελεί μια μεγάλη πρόκληση. Η σχετική ομάδα εργασίας από το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο μιλάει για πρόκληση σε τρία επίπεδα: περιβαλλοντική, οικονομική και ηθική.
Οσον αφορά τις συνέπειες στο περιβάλλον, εκτιμάται πως χάνεται περίπου το 30% των τροφίμων που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση. Πρόκειται για ποσότητα που αντιστοιχεί σε περίπου 1,3 δισ. τόνους τροφίμων, η παραγωγή των οποίων προκαλεί εκπομπές αερίων θερμοκηπίου περίπου 3,3 δισ. ισοδύναμων τόνων CO2. Στην Ευρωπαϊκή Ενωση (Ε.Ε.), η ετήσια ποσότητα αποβλήτων τροφίμων (αποτρεπτών και αναπότρεπτων) εκτιμάται σε 129 εκατομμύρια τόνους, εκ των οποίων το 24,9% εμφανίζεται στην πρωτογενή παραγωγή, το 23,7% στην επεξεργασία-μεταποίηση, το 5,1% στη λιανική πώληση και στη διανομή, το 8,0% στις υπηρεσίες εστίασης, ενώ το 38,3% στα νοικοκυριά.
Σε οικονομικό επίπεδο, οι απώλειες είναι επίσης σημαντικές, καθώς η ετήσια οικονομική ζημία που προκύπτει από τα απόβλητα τροφίμων εκτιμάται σε 940 δισ. δολάρια παγκοσμίως, ενώ στην Ε.Ε. μόνο εκτιμάται σε 143 δισ. ευρώ.
Αλλά βαρύτερη και ανεπίτρεπτη είναι η ηθική πρόκληση. Τα τρόφιμα που πετιούνται από κάπου λείπουν, επιφέροντας μείωση στη διαθεσιμότητα των τροφίμων και περιορίζοντας την πρόσβαση σε ασφαλή, πλούσια σε θρεπτικά συστατικά και οικονομικά προσιτά τρόφιμα. Εκτιμάται πως περίπου 800 εκατομμύρια άτομα δεν έχουν πρόσβαση σε επαρκή ποσότητα τροφίμων.
Οι εθνικοί στόχοι
Για την αντιμετώπιση της τριπλής αυτής πρόκλησης, ο ΟΗΕ ενέταξε το 2015 τη μείωση των αποβλήτων τροφίμων στους 17 στόχους βιώσιμης ανάπτυξης έως το 2030, με επιδίωξη μείωσης στο μισό των κατά κεφαλήν παραγόμενων αποβλήτων τροφίμων. Στην Ελλάδα, με τον ν. 4819/2021 τίθεται ως εθνικός ποσοτικός στόχος η μείωση κατά 30% των κατά κεφαλήν αποβλήτων τροφίμων σε επίπεδο λιανικής πώλησης και καταναλωτή. Επίσης, υιοθετήθηκε μη ποσοτικός στόχος για τη μείωση των απωλειών τροφίμων κατά μήκος της αλυσίδας παραγωγής και εφοδιασμού.
Ποιοι τρόποι αναφέρονται από την ελληνική νομοθεσία για να επιτευχθεί αυτή η μείωση; Κατ’ αρχάς η αποφυγή δημιουργίας αποβλήτων, είτε στην παραγωγή είτε στην επεξεργασία και την κατανάλωση. Ακόμη, συστήνεται η χρήση απούλητων τροφίμων κατάλληλων για ανθρώπινη κατανάλωση μέσω δωρεών και αναδιανομής ή περαιτέρω επεξεργασίας για ανθρώπινη κατανάλωση. Αντίστοιχα, η χρήση τους ως ζωοτροφή ή εκ νέου μεταποίηση σε προϊόντα κατάλληλα για κατανάλωση από ζώα. Από κει και πέρα, όταν τα τρόφιμα μετατρέπονται σε απορρίμματα (σήμερα τα οργανικά, που προέρχονται κυρίως από τρόφιμα, υπολογίζονται σε 38% των αστικών στερεών αποβλήτων) οι επιλογές σύμφωνα με τη νομοθεσία είναι: Χρήση για λίπασμα/εδαφοβελτιωτικό στη γεωργία ή για παραγωγή ενέργειας μέσω βιοαερίου· αποτέφρωση με ενεργειακή ανάκτηση· διάθεση, όπως με αποτέφρωση ή υγειονομική ταφή. Τι μπορεί να γίνει όμως σε επίπεδο νοικοκυριού για τη μείωση της σπατάλης και της απόρριψης τροφίμων; Ο καλός προγραμματισμός των αγορών, η αποφυγή αγοράς μεγάλων ποσοτήτων λόγω προσφορών, η προσοχή στην ημερομηνία παραγωγής ή λήξης των προϊόντων που αγοράζουμε, ο έλεγχος των αγαθών που υπάρχουν σπίτι και η αξιοποίηση όλων είναι ορισμένες κλασικές, αλλά πάντα χρήσιμες, οδηγίες.
Από κει και πέρα, μεγάλη συζήτηση γίνεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο για το εάν πρέπει να υπάρχουν τροποποιήσεις στις ετικέτες και στη σήμανση των προϊόντων. Ηδη έχει γίνει αλλαγή σε πολλά είδη και η αναφορά σε «ημερομηνία λήξης» αντικαταστάθηκε σε «καλύτερο πριν από». Τίθενται ερωτήματα εάν σε ορισμένα προϊόντα, όπως τα μακαρόνια για παράδειγμα, θα μπορούσε να φύγει κάθε αναφορά σε ημερομηνία. Βεβαίως, το κρίσιμο ζήτημα εδώ είναι να μη δημιουργηθούν συνθήκες που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν αρνητικά για την υγεία των καταναλωτών.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον υπάρχει στον τομέα της εστίασης και ιδίως των μεγάλων ξενοδοχείων και εστιατορίων, που διαχειρίζονται σημαντικές ποσότητες τροφίμων. Ακόμη και οι πιο απλές μέθοδοι έχουν αποτέλεσμα, όπως για παράδειγμα μικρές πινακίδες σε μπουφέ ξενοδοχείων, που προτρέπουν τους πελάτες να πάρουν από τις πιατέλες όσα πραγματικά χρειάζονται. Σήμερα δοκιμάζονται πιλοτικά νέες τεχνολογικές εφαρμογές, που ζυγίζουν και σκανάρουν τα απορρίμματα τροφίμων μιας κουζίνας εστιατορίου ή ξενοδοχείου και υπολογίζουν στο τέλος της ημέρας τις ποσότητες ανά είδος που πετάχτηκαν (τόσα κιλά ψωμί, σαλάτα ή ρύζι). Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα για καλύτερο προγραμματισμό, μείωση του φαγητού που πετιέται και της σπατάλης, οικονομικής και διατροφικής.
Στο 1ο Φόρουμ για την Πρόληψη Αποβλήτων Τροφίμων με έμφαση σε εστίαση και φιλοξενία, που θα πραγματοποιηθεί στο Ηράκλειο Κρήτης στο πλαίσιο του «Retaste 2022», θα παρουσιαστούν ανάλογες ιδέες.