Το τηλέφωνο στο γραφείο του κ. Κώστα Μπάλτα δεν σταματάει να χτυπάει. Ο υπεύθυνος εισιτηρίων και ομαδικών κρατήσεων στα «Αθηναϊκά Θέατρα» (τη μεγαλύτερη εταιρεία διαχείρισης θεατρικών αιθουσών στην Ελλάδα) βρίσκεται διαρκώς σε εγρήγορση. Μιλάει ακατάπαυστα με τους υπευθύνους σωματείων και συλλόγων από όλη την Ελλάδα που επιθυμούν διακαώς να κλείσουν θέσεις για μία από τις φετινές θεατρικές παραγωγές. «Είναι πάντα γυναίκες!», μου λέει. «Θα έρθουν εκδρομή στην Αθήνα για να δουν θέατρο». Τόσα χρόνια που κάνει αυτή τη δουλειά το έχει καημό να σηκώσει το ακουστικό και να ακούσει ανδρική φωνή, έτσι για αλλαγή.
Πράγματι, ένα απόγευμα Κυριακής στήνομαι στη συμβολή της Πανεπιστημίου με την οδό Αμερικής, μια ανάσα από το θέατρο «Αλίκη». Πούλμαν από τα Φάρσαλα, τη Λιβαδιά, τη Χαλκίδα και τη Μάνδρα Αττικής αποβιβάζουν δεκάδες γυναίκες και ελάχιστους άνδρες, οριακά δακτυλοδεικτούμενους. Οι γυναικοπαρέες δείχνουν ενθουσιασμένες στην προοπτική της απογευματινής παράστασης· στο θέατρο παίζεται ένα από τα σουξέ της φετινής σεζόν, το «Μπαμπάδες με ρούμι» των Ρέππα – Παπαθανασίου. Προσπαθώ να καταλάβω αν τους ενοχλεί που ταξιδεύουν μόνες τους ή αν το διασκεδάζουν. Είναι παραπάνω από σαφές ότι ισχύει το δεύτερο. Μου κάνει εντύπωση ότι δεν κακολογούν ποτέ τους συζύγους που έμειναν πίσω. «Δεν ξεσηκώνονται τόσο εύκολα όσο εμείς», λέει η κ. Μάρθα Σπετσιώτη που μέσα σε πέντε λεπτά έχει πάρει τα 43 εισιτήρια που αντιστοιχούν στην ομάδα της και τα έχει μοιράσει στους (στις) δικαιούχους. Δεν μπορώ να μην προσέξω το οργανωτικό της πνεύμα και για κάποιο λόγο δεν μπορώ να φανταστώ άνδρα με τη σβελτάδα και την καπατσοσύνη της.
«Η Ελλάδα είναι γεμάτη από τέτοιες γυναίκες», μου λέει ο Κώστας Μπάλτας. «Βρίσκονται κυρίως στη μέση ηλικία, μπορεί να είναι και μεγαλύτερες, και συνήθως κάνουν πράγματα για τον τόπο τους. Δεν θέλουν να στερήσουν από τον εαυτό τους μια σημαντική ψυχαγωγία όπως είναι το θέατρο μόνο και μόνο επειδή μένουν μακριά από την Αθήνα». Πραγματικά, βλέπεις στο βλέμμα όλων αυτών των γυναικών μια αποφασιστικότητα και μια έντονη επιθυμία: να χαρούν, να μοιραστούν, να μάθουν, να μη χάσουν χρόνο, να περάσουν καλά.
Αυτός είναι ο κοινός παρονομαστής που χαρακτηρίζει τη γυναικεία υπερεκπροσώπηση σχεδόν σε κάθε τομέα της αγοράς του πολιτισμού. Οι γυναίκες διαβάζουν περισσότερο, οι γυναίκες πηγαίνουν θέατρο περισσότερο, οι γυναίκες επισκέπτονται πιο τακτικά εκθέσεις και μουσεία, οι γυναίκες στηρίζουν κατά κύριο λόγο παράπλευρες δράσεις της πολιτιστικής βιομηχανίας, όπως οι ξεναγήσεις, οι επιμορφωτικές διαλέξεις, οι παρουσιάσεις βιβλίων, αλλά και όλες τις αναδυόμενες αγορές του ελεύθερου χρόνου.
Βρίσκουν χρόνο
«Πολλοί, άνδρες κυρίως, υποθέτουν ότι πρόκειται για αργόσχολες κυρίες που δεν έχουν κάτι καλύτερο να κάνουν», μου λέει η επιμελήτρια εκθέσεων και κριτικός τέχνης Ιρις Κρητικού, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργήσει το δικό της γυναικείο club, μια ιδιαίτερα ζωντανή ομάδα που με κοινό σημείο αφετηρίας το ενδιαφέρον για την τέχνη συνδέονται, κινητοποιούνται, μαθαίνουν, γίνονται ενεργά μέλη της κοινωνίας των πολιτών. «Αλλά πέρα από τη δική μας ομάδα πηγαίνετε μια καθημερινή σε ένα θέατρο, στα εγκαίνια μιας έκθεσης, στα βιβλιοπωλεία, σε ένα μουσείο και θα δείτε γυναίκες. Και ξέρετε κάτι; Δεν είναι γυναίκες που κάθονται. Είναι πολύ απασχολημένες, έχουν ένα πολύ γεμάτο 24ωρο. Η εμπειρία μου, λοιπόν, λέει αυτό: δεν ισχύει ότι οι γυναίκες έχουν περισσότερο χρόνο από τους άνδρες. Βρίσκουν όμως χρόνο για να κάνουν περισσότερα πράγματα». Εχει μια εξήγηση γι’ αυτό; «Νομίζω είμαστε πιο ανοιχτές μεγαλώνοντας, με μεγαλύτερη διάθεση να εντάξουμε καινούργια πράγματα και ανθρώπους στη ζωή μας».
Δεν κακολογούν ποτέ τους συζύγους που έμειναν πίσω: «Δεν ξεσηκώνονται τόσο εύκολα όσο εμείς».
Οι δύο σταθμοί
Η κοινωνικότητα είναι μια βασική παράμετρος της γυναικείας πολυπραγμοσύνης. Από αυτή την άποψη το παράδειγμα της Πύρνας, μιας πολιτιστικής εταιρείας με έδρα μια όμορφη μονοκατοικία της Κηφισιάς, προσφέρει πολλές απαντήσεις. Στην Πύρνα γίνονται σε καθημερινή βάση ομιλίες, εργαστήρια, προβολές, παρουσιάσεις βιβλίων αλλά μέσα στα 26 χρόνια λειτουργίας της εξελίχθηκε σε ένα χώρο συνάντησης και κοινωνικοποίησης όπου οργανώνονται εκδρομές, εθελοντικές δράσεις, ξεναγήσεις. «Υπάρχουν δύο σταθμοί του χρόνου που αλλάζουν σημαντικά τη ζωή των γυναικών», μου λέει η Μαρίνα Κουρεμένου, «ψυχή» της Πύρνας. «Η εποχή που αδειάζει το σπίτι, με την αποφοίτηση των παιδιών από το σχολείο, και η εποχή της σύνταξης. Τότε συνειδητοποιούμε, συχνά με κάποια αγωνία, την ύπαρξη του κενού χρόνου. Οι γάμοι συχνά έχουν κουραστεί, τα άγχη για προβλήματα υγείας και για τους γονείς που γερνάνε εμφανίζονται». Εδώ, σύμφωνα με την κ. Κουρεμένου, αναδεικνύεται ο πολύτιμος ρόλος των πολιτιστικών δρώμενων, που ανοίγουν τις πόρτες τους για να προσφέρουν όχι μόνο γνώση, ψυχαγωγία και κουλτούρα, αλλά και έναν νέο τρόπο ζωής: ενδιαφέροντα και δεξιότητες αναζωογονούνται ή ανακαλύπτονται, νέες παρέες χτίζονται.
Με τα χρόνια η Πύρνα εξελίχθηκε σε μια σχεδόν αποκλειστικά γυναικεία λέσχη. «Μετά 25 χρόνια στο τιμόνι, ομολογώ ότι μου πήρε χρόνο να αποβάλω τη σκέψη ότι πρέπει οι εκδηλώσεις μας να προσελκύουν νεότερες ηλικίες και περισσότερους άνδρες! Είναι ξεκάθαρο ότι οι γυναίκες άνω των 60 ετών είναι αυτές που επιζητούν τη συμμετοχή στις πολιτιστικές δραστηριότητες. Σε αυτές εστιάζουμε στην Πύρνα αν και οι άνδρες είναι πάντα καλοδεχούμενοι. Αλλά μην ξεχνάμε ότι αυτοί έχουν κι έναν άλλο σύμμαχο, τον αθλητισμό».
Η περίοδος της πανδημίας
Η πανδημία αντί να κατευνάσει το κύμα, το φούντωσε. «Ο καθηγητής μας, ιστορικός Δημήτρης Λυβάνιος, πρότεινε να γίνει όλο το πρόγραμμα του τετραμήνου διαδικτυακά. Μα πώς; αναρωτηθήκαμε. Με ένα ακροατήριο που μετά βίας χειρίζεται κινητό και τάμπλετ;», θυμάται η Μαρίνα Κουρεμένου.
«Στο άκουσμα της πρότασης όμως επιστράτευσαν παιδιά και εγγόνια, εγκατέστησαν οθόνες, λάπτοπ, κάμερες, παρακολούθησαν δυο-τρία βασικά μαθήματα χειρισμού του Διαδικτύου και μέχρι το τέλος Μαρτίου του 2020 ξεκίνησε το πρώτο webinar». Από τότε και επί δυόμισι χρόνια, 150 γυναίκες (και 4-5 άνδρες), 60-90 ετών, συμμετείχαν σε 325 διαδικτυακές συναντήσεις της Πύρνας: οι διαλέξεις ιστορίας, φιλοσοφίας, τέχνης, θεάτρου, ακόμα και η Λέσχη Ανάγνωσης και το Εργαστήρι Ζωγραφικής συνεχίστηκαν online. «Αγαπημένη στιγμή, το πεντάλεπτο πριν από την έναρξη, όπου χαιρόμασταν με την είσοδο κάθε φίλης και λέγαμε στα γρήγορα τα νέα μας! Και φυσικά, οι έμπειρες πλέον χειρίστριες του Διαδικτύου δεν στερήθηκαν την πολύτιμη επαφή με τους αγαπημένους τους».
Ανάποδα στερεότυπα: είναι το διάβασμα κοριτσίστικη ασχολία;
Της Αμάντα Μιχαλοπούλου
Η τελευταία έρευνα για την αναγνωσιμότητα στην Ελλάδα με κριτήριο το φύλο χρονολογείται από το 2015 (η πιο πρόσφατη του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Εργων του Λόγου –ΟΣΔΕΛ– δεν είχε σχετική πρόβλεψη). Την έκανε η Σωτηρία Καλασαρίδου και τη διαβάσαμε στη βιβλιοφιλική ιστοσελίδα «Αναγνώστης». Και επιβεβαίωνε ενισχυτικά τα αποτέλεσμα άλλων σχετικών ερευνών, αφού στο σύνολο των 34.303 αναγνωστών του δείγματος, το 74% αποτελούσαν γυναίκες και μόλις το 26% άνδρες. Παρόμοια είναι η εμπειρία της Κατερίνας Μαλακατέ, ιδιοκτήτριας και ψυχής του πολύ δραστήριου βιβλιοπωλείου «Booktalks» στο Παλαιό Φάληρο. «Ναι, οι γυναίκες αγοράζουν και διαβάζουν περισσότερα βιβλία. Στις διά ζώσης Λέσχες Ανάγνωσης, τόσο στην ελληνική, όσο και σ’ αυτή για τα μεταφρασμένα βιβλία, συμμετέχουν σχεδόν αποκλειστικά γυναίκες, σπάνια μετέχει κάποιος άνδρας. Το τοπίο όμως αλλάζει όσο μετακινούμαστε στο Διαδίκτυο. Στη Λέσχη μας που διεξάγεται μέσω zoom τουλάχιστον το ένα τρίτο των μελών είναι άνδρες και η συμμετοχή τους είναι ενεργή, κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Περίπου τα ίδια συμβαίνουν και στο “Διαβάζοντας”, την ομάδα μας στο Facebook: περίπου τα δύο τρίτα των 130.000 μελών είναι γυναίκες, όμως οι άνδρες σχολιάζουν πολύ δυναμικά». Προσέξτε αυτό, όμως: «Στα Εργαστήρια Δημιουργικής Ανάγνωσης του βιβλιοπωλείου μας έχουμε σχεδόν αποκλειστικά γυναίκες, ενώ στα Εργαστήρια Δημιουργικής Γραφής η πλειοψηφία των συμμετεχόντων είναι άνδρες». Περίεργο, ε; «Νομίζω πως οι άνδρες αναγνώστες, αν και λιγότεροι, στηρίζουν εξίσου την αγορά του βιβλίου. Δεν μετέχουν όμως σε παρουσιάσεις, διαλέξεις, λέσχες, όπου δηλαδή απαιτείται η φυσική τους παρουσία απέχουν. Γι’ αυτό και ιντερνετικά έχουμε διαφορετική εικόνα. Προτιμούν μάλλον να είναι οι δημιουργοί της τέχνης και λιγότερο οι “καταναλωτές” της».
Η καθηγήτρια στο ΑΠΘ και συγγραφέας Βενετία Αποστολίδου έβαζε μια ενδιαφέρουσα παράμετρο σχολιάζοντας στον «Αναγνώστη» εκείνη την έρευνα του 2015: «Το σωστό ερώτημα δεν είναι γιατί διαβάζουν οι γυναίκες περισσότερο αλλά γιατί δεν διαβάζουν οι άνδρες». Και συνεχίζει: «Δεν είμαι σε θέση να δώσω ολοκληρωμένες απαντήσεις σε ένα τέτοιο ερώτημα που ασφαλώς χρειάζεται σύνθετη πολιτισμική ανάλυση. Μόνο υποθέσεις για τη συζήτηση μπορούν να γίνουν. Η ηρεμία και η αυτοσυγκέντρωση που απαιτεί η ανάγνωση ευθύνονται ίσως για το ότι η ανάγνωση έχει καταχωρισθεί ως μια παθητική και εσωστρεφής διαδικασία, το αντίθετο δηλαδή από τη δράση, την κίνηση, την παραγωγή, την κοινωνική συναναστροφή και, γιατί όχι, την επιβολή της δύναμης, την κυριαρχία, τη βία. Φαίνεται λοιπόν πως ο ανδρισμός, παρά τις προόδους, εξακολουθεί να γίνεται αντιληπτός με βάση τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Οι εκπαιδευτικοί μου λένε ότι η διαφορά στην ανάγνωση με βάση το φύλο έχει γίνει πολύ έντονη τελευταία. Τα αγόρια που διαβάζουν είναι λίγα και δύσκολα το ομολογούν γιατί, όταν το κάνουν, εισπράττουν τη χλεύη». Την παρατήρηση της κ. Αποστολίδου επιβεβαιώνει εκπαιδευτικός σε ιδιωτικό σχολείο της Αθήνας. «Είναι ελάχιστα τα αγόρια που έχουν επαφή με τη δανειστική βιβλιοθήκη του σχολείου. Και κάθε χρόνο γίνονται όλο και λιγότερα. Μέσα σε σχετικά μικρό διάστημα η αναγνωστική συνήθεια έχει πάρει έμφυλα χαρακτηριστικά και θεωρείται για κάποιο λόγο “κοριτσίστικο” γνώρισμα… Ετσι η εικόνα ενός αγοριού που διαβάζει είναι εκτεθειμένη στην καζούρα και στον εκφοβισμό».
«Κοινωνικές» και «σπιτόγατοι»
Σε ένα υβριδικό κείμενό της στο Paris Review η συγγραφέας Sheila Heti γράφει ότι στη λογοτεχνία έχουμε περισσότερες γυναίκες κεντρικές ηρωίδες επειδή έπειτα από ένα έγκλημα ή μια καταστροφή υποφέρουν περισσότερο από ό,τι οι άντρες για τις συνέπειες που έχει η πράξη τους στο κοινωνικό σύνολο, άρα έχουν περισσότερο ενδιαφέρον αφηγηματικά. Παρόμοια ενσυναίσθηση καθορίζει και στη ζωή τις γυναικείες παρέες – ένα τσούρμο γυναικών που κλείνουν μαζί εισιτήρια για το θέατρο ή συζητούν με πάθος για το ίδιο βιβλίο. Οσα χρόνια εμψύχωνα ομάδες δημιουργικής γραφής και λέσχες ανάγνωσης (στην Πύρνα, στο Τατόι Κλαμπ, σε βιβλιοπωλεία, αλλά ακόμη και μεταπτυχιακά προγράμματα δημιουργικής γραφής στο πανεπιστήμιο) οι γυναίκες υπερτερούσαν. Περιέγραφαν τους συντρόφους τους ως μοναχικούς ή σπιτόγατους. Δεν ήθελαν να τις συνοδεύσουν, προτιμούσαν να δουν μια ταινία στο σπίτι. Ισως μια κοινωνιολόγος θα ήταν πιο κατάλληλη να μας πει γιατί οι γυναίκες συσπειρώνονται και οι άντρες απολαμβάνουν την τέχνη κατά μόνας. Ας έχουμε όμως στον νου μας ότι όσο κι αν οι σύγχρονες γυναίκες κατάγονται από τον γυναικωνίτη των αραβικών παραμυθιών και έχουν μάθει να επιβιώνουν χάρη στη συντροφικότητά τους, άλλο τόσο έχουν εσωτερικεύσει την εικόνα της ευγενικής οικοδέσποινας που οργανώνει συντροφιές και δεν διανοείται να απομονωθεί και να γλείψει τις πληγές της αν και όταν το θέλει.
* Η κ. Αμάντα Μιχαλοπούλου είναι συγγραφέας. Το τελευταίο της μυθιστόρημα με τίτλο «Η μεταμόρφωσή της» μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr