«Στη διπλωματία μαθαίνουμε να διαλέγουμε τις μάχες μας. Και εγώ ένιωσα πως για τα Γλυπτά του Παρθενώνα άξιζε να δώσουμε μια μάχη», συμπυκνώνει στην «Κ» ένας απροσδόκητος σύμμαχος της Ελλάδας. Ο Αιγύπτιος διπλωμάτης Μάγκετ Μοσλέ μίλησε πρώτη φορά για τη μάχη που έδωσε –και κέρδισε– η Ελλάδα το 2021 στη Σύνοδο της Διακυβερνητικής Επιτροπής της UNESCO. Ο ίδιος ήταν πρόεδρος της Συνόδου και ο ρόλος του καθοριστικός στο να ψηφιστεί ομόφωνα, για πρώτη φορά μετά 40 χρόνια, μια απόφαση-σταθμός – αποκλειστικά στοχευμένη στην επιστροφή των Γλυπτών.
Για τη συγκεκριμένη Σύνοδο είχε γίνει μεγάλη προετοιμασία από την ελληνική πλευρά. Ακόμα και το πώς θα «συνδεόταν» με το Παρίσι είχαν σχεδιάσει. Ο Νικόλαος Σταμπολίδης, γενικός διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης, είχε επιλέξει το μπαλκόνι του δευτέρου ορόφου και είχε στήσει την κάμερα σε έναν καλόγερο ώστε στο πλάνο πέρα από τον ίδιο και τους άλλους εισηγητές (Διδασκάλου και Παπαγεωργίου από το υπουργείο Πολιτισμού, Παπαθανασίου από το υπουργείο Εξωτερικών) να φαίνεται και η φωτεινή αίθουσα με τα εκθέματα, γεμάτη κόσμο. Και πράγματι όταν «συνδέθηκαν» με το Παρίσι, ο Μοσλέ μίλησε με ενθουσιασμό για το μουσείο που είχε επισκεφθεί στο παρελθόν: «Νομίζω πως όλοι θα θέλαμε να είμαστε εκεί σήμερα», αναφώνησε.
Αλλαγή κλίματος
Πολύ πριν συζητηθεί το θέμα των Γλυπτών ήταν σαφές πως το κλίμα ήταν διαφορετικό από κάθε άλλη φορά. Οταν συζητήθηκε η διεκδίκηση της Ζάμπια από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου, η βρετανική πλευρά ουσιαστικά διάβασε ένα κείμενο με τα επιχειρήματά τους. (Μεταξύ άλλων ανέφερε την επιστημονική αξία του κρανίου που διεκδικεί η Ζάμπια.)
Ο Μοσλέ πήρε ευθύς αμέσως τον λόγο. «Ζητώ προκαταβολικά συγγνώμη για αυτό που θα πω… Σας άκουγα να διαβάζετε με αυτή την τέλεια αγγλική προφορά αλλά δεν καταλαβαίνω τι λέτε. Τι σχέση έχει η επιστημονική αξία με το αίτημα της επιστροφής;». Η Βρετανίδα μοιάζει να σαστίζει. «Σας ακούω! Πείτε μου, τι σχέση έχει;» επέμεινε. Εκείνη ουσιαστικά ξαναδιάβασε το κείμενο. Ο Μοσλέ δεν σχολίασε αλλά απευθύνθηκε πολλές φορές ξανά στους Βρετανούς με αυστηρό τόνο. «Σήμερα ακούσαμε τις θέσεις του μουσείου και όχι της κυβέρνησης», είπε. Ενώ άλλη στιγμή σχολίασε πως το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ επέστρεψε κλεμμένους αρχαιολογικούς θησαυρούς του Μπενίν. «Θα ήταν χρήσιμο να μας πουν πώς το έκαναν ώστε να ακολουθήσουν και τα βρετανικά μουσεία».
Τη δεύτερη μέρα παρουσίασαν οι Ελληνες αλλά και οι Βρετανοί τις θέσεις τους στο θέμα των Γλυπτών. Στη συνέχεια η μια χώρα μετά την άλλη πήραν τον λόγο δηλώνοντας πως στηρίζουν την Ελλάδα. «Από το 1984 ψηφίζονται ανελλιπώς συστάσεις (16 στον αριθμό) αλλά δεν γίνεται τίποτα. Η Βρετανία αρνείται να μπει σε διάλογο. Ζητάμε τη βοήθειά σας ώστε αυτό επιτέλους να γίνει», είπε μεταξύ άλλων η Παπαθανασίου στον Αιγύπτιο πρόεδρο της επιτροπής.
«Ακουσα λόγια στήριξης στο αίτημά σας από τουλάχιστον οκτώ χώρες. Φέρτε μου μια πιο “αυστηρή” πρόταση και θα τη συζητήσουμε», απάντησε εκείνος.
Το κείμενο
Το επόμενο πρωί η αντιπροσωπεία της Ζάμπια του έδωσε το κείμενο με αριθμό 22.17. «Διαβάζοντάς το, κατάλαβα πως στα παρασκήνια της Συνόδου είχε επιτευχθεί μια σημαντική διπλωματική συμμαχία», θυμάται. Η Ζάμπια ζητούσε αυτό που η Ελλάδα δεν θα μπορούσε ποτέ να περάσει στο κείμενο που είχε ήδη κατατεθεί για τα Γλυπτά (και έπρεπε να συμφωνηθεί από κοινού με τη Βρετανία). Σε εκείνη την τελευταία συνεδρίαση όμως έπρεπε να ψηφιστούν όλες οι συστάσεις και οι αποφάσεις της Συνόδου.
Η ελληνική συμμετοχή είχε «σκηνοθετηθεί» με φόντο το Μουσείο της Ακρόπολης.
Η ώρα περνούσε και ο Αιγύπτιος πρόεδρος της επιτροπής ήξερε πως δεν υπήρχαν πολλά περιθώρια. Ηταν όμως αποφασισμένος.
«Εχουμε μια τελευταία πρόταση από τη Ζάμπια», είπε και ξεκίνησε να διαβάζει το κείμενο με το οποίο η UNESCO καλεί πλέον επιτακτικά το Ηνωμένο Βασίλειο να συνομιλήσει με την Ελλάδα, αναγνωρίζοντας ότι το θέμα έχει διακυβερνητικό χαρακτήρα – σε αντίθεση με τα όσα υποστηρίζει η βρετανική πλευρά ότι η υπόθεση αφορά στο Βρετανικό Μουσείο.
«Υπάρχει ένσταση;» ρώτησε. Η Ελλάδα αλλά και ο Καναδάς –σύμμαχος της Μεγάλης Βρετανίας– ζήτησαν τον λόγο. «Δεν έχω ένσταση αλλά θέλω να ευχαριστήσω τη Ζάμπια…» ξεκίνησε να λέει η Παπαθανασίου. «Δεν υπάρχει χρόνος για ευχαριστίες», τη διέκοψε ο Μοσλέ. «Εάν θέλετε να προχωρήσουμε, μπείτε στο ψητό. Οι διερμηνείς σχολάνε σε λίγα λεπτά».
Η Ελληνίδα έκλεισε αμέσως το μικρόφωνο και η Καναδή πήρε τον λόγο. «Πρέπει να παραδεχτώ πως είμαι λίγο μπερδεμένη.
Στην απόφαση αυτή, η Ζάμπια θέτει ένα νέο θέμα αποκλειστικά για τα μάρμαρα. Αλλά μόλις υιοθετήσαμε τη σύσταση για τα μάρμαρα που συμφωνήθηκε μεταξύ Ελλάδας και Βρετανίας. Δεν καταλαβαίνω…». Ο Μοσλέ της απάντησε χωρίς δεύτερη σκέψη: «Δεν καταλαβαίνω γιατί είστε μπερδεμένη. Συζητήθηκε χθες εκτενώς στη συνεδρίαση το θέμα αυτό και η Ζάμπια έκρινε πως σε κάτι που εκκρεμεί από το 1984 χρειάζεται μια ξεχωριστή, δυναμική απόφαση ώστε να προχωρήσει. Εχει κανείς ένσταση;» ξαναρώτησε. Κανείς δεν σήκωσε το χέρι. Η απόφαση ψηφίστηκε ομόφωνα και η 22η Σύνοδος ολοκληρώθηκε.
Μια σημαντική νίκη
«Το κλίμα ήταν πανηγυρικό. Και στη μόνιμη ελληνική αντιπροσωπεία, όπου η επικεφαλής σας είχε δουλέψει αθόρυβα και αποτελεσματικά σε διπλωματικό επίπεδο, στη Ζάμπια αλλά και σε μικρότερες χώρες που ένιωσαν την απόφαση αυτή και μια δική τους νίκη», θυμάται ο Μοσλέ.
Το επόμενο πρωί, βέβαια, η Καναδή πρέσβειρα τον επισκέφθηκε στο γραφείο του δυσαρεστημένη. Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ», και Βρετανοί διπλωμάτες εξέφρασαν έντονη δυσαρέσκεια τόσο στο Παρίσι όσο και στην Αθήνα.
Ο Μοσλέ ήταν –και παραμένει– κάθετος πως όλοι οι κανόνες και οι διαδικασίες ακολουθήθηκαν. Αλλωστε τον Μάιο του 2022 η απόφαση επικυρώθηκε χωρίς καμία χώρα να φέρει αντίρρηση. Οι Βρετανοί έχουν τώρα δύο χρόνια να συμμορφωθούν με την απόφαση. Εάν δεν το κάνουν, θα απομονωθούν ακόμα περισσότερο στον κορυφαίο παγκόσμιο οργανισμό για θέματα πολιτισμού. Το κυριότερο όμως; Η συγκεκριμένη απόφαση άλλαξε τελείως το κλίμα. «Είναι ένα σημαντικό όπλο στη φαρέτρα σας. Πρέπει να το αξιοποιήσετε στο μέγιστο», καταλήγει.
Το ταξίδι της Αρτέμιδος από τη Σικελία στην Αθήνα
Οταν το 2020 ο Αλμπέρτο Σαμονά ανέλαβε σύμβουλος της κυβέρνησης της Σικελίας για θέματα Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Σικελικής Ταυτότητας γνώριζε ήδη για το θραύσμα Fagan. Το φθινόπωρο του 2008 είχε φιλοξενηθεί στο Μουσείο της Ακρόπολης, αλλά όσες συζητήσεις είχαν γίνει για μόνιμη επιστροφή κατέληγαν σε αδιέξοδο. Ο λόγος; Δεν υπήρχε πολιτική βούληση. Ο Σαμονά ήταν όμως αποφασισμένος να το προσπαθήσει.
Πήγε στο μουσείο Σαλίνα και εκεί η διευθύντρια Κατερίνα Γκρέκο του μίλησε για το θραύσμα που απεικονίζει τα κάτω άκρα της θεάς Αρτέμιδος που ατενίζει προς την πομπή των Παναθηναίων. Η Γκρέκο, η οποία είχε αποκτήσει έπειτα από χρόνια συνεργασίας μια προσωπική, στενή σχέση με τον καθηγητή Σταμπολίδη και είχε συζητήσει μαζί του τα διάφορα σενάρια για το πώς έφτασε το θραύσμα στα χέρια του Βρετανού προξένου Fagan, είπε στον Σαμονά πως υπήρχε η πιθανότητα να του το έχει χαρίσει ο Ελγιν όταν στάθμευσε για λίγο στο Παλέρμο. «Αυτό σημαίνει πως εάν τελικά επιστρέψει θα είναι το πρώτο κομμάτι Γλυπτού που εκλάπη από τον Ελγιν», είπε ο Σαμονά ενθουσιασμένος. Η ελληνική πλευρά μπορεί να μην το ήξερε ακόμα, αλλά πλέον είχε δύο σημαντικούς συμμάχους στη διεκδίκηση για την επιστροφή των Γλυπτών.
Πριν από οποιαδήποτε κίνηση όμως έπρεπε να κάνει μια κρίσιμη συζήτηση. Αυτή που θα έδινε το πράσινο φως ή θα μπλόκαρε την ιδέα πριν καν συζητηθεί με την ελληνική πλευρά. Συναντήθηκε με τον πρόεδρο της Σικελίας Νέλο Μουσουμέτσι και συζήτησαν το θέμα για ώρα. «Στην αρχή ήταν πολύ επιφυλακτικός», θυμάται ο Σαμονά. «Φοβόταν μήπως είναι επικίνδυνο πολιτικά. Πώς θα το πάρει ο κόσμος; Μήπως το εκμεταλλευτεί η αντιπολίτευση;». Ο Σαμονά τον διαβεβαίωνε πως ο σικελικός λαός είναι ώριμος και δίκαιος. «Προχώρα», του είπε ο Mουσουμέτσι.
Τότε, μίλησε για πρώτη φορά με τον καθηγητή Σταμπολίδη. Ενα μηνά μετά, μίλησε και με την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. Τους μετέφερε την επιθυμία αλλά και την αισιοδοξία του για την επιστροφή. Ακολούθησαν πολλές συσκέψεις τόσο με την ελληνική πλευρά αλλά και με την κεντρική κυβέρνηση στη Ρώμη. «Δεν ήταν απλό να διαγραφεί στα αρχεία του κράτους και να περιέλθει στην Ελλάδα. Ο κώδικας περί της Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ιταλικής Δημοκρατίας έβαζε διάφορους περιορισμούς και γραφειοκρατικά εμπόδια», εξηγεί. Ο Σαμονά είχε καταλάβει επίσης πως έπρεπε να χειριστούν με ιδιαίτερη διπλωματία το… λεξιλόγιο της επιστροφής. «Δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν δύσκολες λέξεις», θυμάται. Ο Σταμπολίδης ήταν εκείνος που είχε προτείνει το θραύσμα να έρθει ως «κατάθεση» (deposito). Η Ελλάδα, είχαν συμφωνήσει, θα τους έδινε όχι ως ανταλλαγή αλλά ως δείγμα ευγνωμοσύνης δύο άλλα αρχαία αντικείμενα προς έκθεση για 4+4 χρόνια.
Ο άνθρωπος που έπεισε την τοπική κυβέρνηση να παραχωρήσει στην Ελλάδα το θραύσμα Fagan.
Τα καλά νέα
Τελευταίες ημέρες του 2021 ο Σαμονά τηλεφώνησε στο ελληνικό υπουργείο με καλά νέα. Είχε πάρει το πρώτο «ΟΚ» από τη Ρώμη για μακροχρόνια κατάθεση (4+4 χρόνια) με την προοπτική όμως να επιτραπεί η μόνιμη επιστροφή του γλυπτού στην Αθήνα. Κάποιοι όμως από την ελληνική πλευρά ήταν επιφυλακτικοί. Ζητούσαν πριν ανακοινωθεί οτιδήποτε να διευθετηθεί οριστικά η μόνιμη επιστροφή. Ο Σαμονά παρότι δεν μπορούσε να είναι σίγουρος για την έκβαση, ήταν αισιόδοξος αλλά και κάθετος πως έπρεπε να δεχτούν την πρόταση ως είχε. «Τους το είπα ξεκάθαρα. Εάν περιμένουμε μπορεί να ναυαγήσει η προσπάθεια», θυμάται.
Το θραύσμα πράγματι μπήκε στο αεροπλάνο την πρώτη εβδομάδα του 2022 και εκείνος με την Κατερίνα Γκρέκο ακολούθησαν λίγες ημέρες αργότερα. Οταν ο Σταμπολίδης τους ξενάγησε στο Μουσείο και κατέληξαν στη βιτρίνα που είχε προσωρινά τοποθετηθεί, ο Σαμονά συγκινήθηκε. «Δεν ήταν εύκολος ο δρόμος άλλα ήταν ο σωστός. Αγαπάω την Ελλάδα και λόγω της καταγωγής μου. Οι πρόγονοί μου ήταν από τη Μικρά Ασία. Μεγάλωσα με την ιστορία σας και το πόσο επηρέασε και διαμόρφωσε τη δική μου χώρα», λέει.
Παρότι στην Ελλάδα η αντιπολίτευση επιτέθηκε στην κυβέρνηση πως «αποδεχόμενη τα 8 χρόνια υπονόμευε τα βασικά επιχειρήματα της χώρας», στην Ιταλία οι αντιδράσεις ήταν μόνο θετικές. Τον Φεβρουάριο, η Μενδώνη και ο Σταμπολίδης μετέβησαν στο Παλέρμο, για να παραδώσουν ένα άγαλμα της Αθηνάς όπως είχε συμφωνηθεί. Εκεί, κατά τη διάρκεια ενός δείπνου, απλός κόσμος καταχειροκρότησε τους οικοδεσπότες Ιταλούς που επέστρεψαν το θραύσμα στους Ελληνες. Το κλίμα αυτό, θεωρεί ο Σαμονά, βοήθησε την ιταλική κυβέρνηση στο να δώσει με συνοπτικές διαδικασίες το πράσινο φως για το «για πάντα». Τον Ιούνιο, η συμφωνία ολοκληρώθηκε, το θραύσμα βγήκε από τη βιτρίνα και επανενώθηκε στην ανατολική ζωφόρο του Παρθενώνα στο Μουσείο Ακρόπολης.
Σήμερα, ο Σαμονά δηλώνει περήφανος που η χώρα του έκανε αυτή την ιστορικών διαστάσεων αρχή. «Αυτό που πετύχαμε δείχνει πως υπάρχει ο τρόπος και η δυνατότητα να επιστραφούν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα. Ολα αυτά που διαβάζουμε τώρα για την επιστροφή και άλλων θραυσμάτων από το Βατικανό, αλλά και η συζήτηση για τα ελγίνεια θα ήταν σήμερα λίγο πιο δύσκολα, εάν όχι αδύνατα, χωρίς την επιχείρηση Fagan», καταλήγει.