Μερικές φορές νομίζουμε πως είναι πολύ μακριά μας, αλλά στην πραγματικότητα μας αγκαλιάζουν τις βροχερές ημέρες, μας τυλίγουν όταν θέλουμε να ζεσταθούμε ή μοιράζονται ακόμη και το ίδιο μας το πιάτο. Οι περισσότεροι από όσους είδαν την ταινία «Dark Waters» (Σκοτεινά νερά), όπου ο υποψήφιος για Οσκαρ ηθοποιός Μαρκ Ράφαλο υποδύεται τον δικηγόρο Ρόμπερτ Μπίλιοτ, ο οποίος αποκάλυψε μαζική ρύπανση του πόσιμου νερού στη Δυτική Βιρτζίνια στις ΗΠΑ από την εταιρεία DuPont, μάλλον σκέφτηκαν πως «δεν μας αφορά». Το ίδιο και όταν το μάτι πέφτει πάνω σε έρευνες που καταγράφουν τις πολύ σοβαρές συνέπειες στην υγεία των εργατών από την έκθεση σε υψηλά επίπεδα τοξικών ουσιών στην Κίνα ή σε άλλες ασιατικές χώρες όπου παράγονται ρούχα για τη Δύση. Και όμως, οι τοξικές ουσίες δεν είναι τόσο μακριά όσο νομίζουμε.
Και στις δύο περιπτώσεις η δηλητηρίαση ανθρώπων και υδροφόρου ορίζοντα αφορά τη χρήση των τοξικών υπερφθοριωμένων και πολυφθοριωμένων αλκυλιωμένων χημικών ουσιών, γνωστών ως PFAS (Per – and Polyfluoroalkyl Substances). Οι PFAS είναι ευρέως γνωστές ως «παντοτινές ουσίες», καθώς έχουν μεγάλη ανθεκτικότητα, δεν αποδομούνται, δεν διαλύονται. Αποτελούν ένα σύνολο από 4.000 ουσίες, που είναι πολύ ανθεκτικές, τοξικές και ιδιαίτερα κινητικές. Και στην Ευρώπη, όμως, υπολογίζεται πως περίπου 100.000 μονάδες παραγωγής δημιουργούν ή δημιουργούσαν ρύπανση από PFAS.
Οι PFAS ωστόσο δεν βρίσκονται μόνο στα εργοστάσια, αλλά και σε πολλά είδη καθημερινής χρήσης, για να προσδώσουν στεγανότητα στο νερό και αντιπυρικές ιδιότητες. Για παράδειγμα, χρησιμοποιούνται ευρέως σε επιστρώσεις αδιαβροχοποίησης σε πολλά μπουφάν. Επίσης, σε αντικολλητικά στρώματα σε μαγειρικά σκεύη, καθώς και στις συσκευασίες και στο χαρτί περιτυλίγματος σε είδη fast food και διανομής φαγητού, ιδίως σε λιπαρές τροφές.
Εκτεταμένη είναι η χρήση των «επίμονων τοξικών» στον ρουχισμό, ειδικά στα αδιάβροχα χειμερινά μπουφάν, πολλά από τα οποία κυκλοφορούν και στην ελληνική αγορά.
«Οι PFAS έχουν την ιδιότητα να εμποδίζουν την απορρόφηση νερού από υφάσματα και έτσι χρησιμοποιούνται σε αρκετά είδη ρουχισμού όπως μπουφάν, αδιάβροχα παλτά, γάντια και μπότες. Οσα ρούχα αναφέρουν πως είναι αδιάβροχα, πιθανώς να εμπεριέχουν κάποια PFAS», εξηγεί στην «Κ» η Δάνια Βάλβη, επίκουρη καθηγήτρια και διευθύντρια του Master of Science στην επιδημιολογία στην ιατρική σχολή Icahn School of Medicine at Mount Sinai στη Νέα Υόρκη.
Πώς οι «παντοτινές ουσίες» μπορούν να εισέλθουν από τα ρούχα στον οργανισμό μας; «Οι PFAS μπορούν να περάσουν από τα ρούχα μας στον οργανισμό μέσω της εισπνοής ή ακόμη και μέσω δερματικής απορρόφησης. Επίσης η διευρυμένη χρήση των PFAS σε ρούχα και άλλα καταναλωτικά προϊόντα έχει προκαλέσει διάχυτη μόλυνση στο περιβάλλον και στην τροφική αλυσίδα, με αποτέλεσμα να είμαστε εκτεθειμένοι καθημερινά στις PFAS και μέσω της διατροφής μας», τονίζει η δρ Βάλβη. Μάλιστα, όπως σημειώνει, «η έκθεση στα μικρά παιδιά μάς απασχολεί ιδιαίτερα γιατί οι PFAS μπορεί να διατάξουν το ενδοκρινικό σύστημα, που ρυθμίζει τη φυσιολογική ανάπτυξη των παιδιών, με συνέπεια να αυξάνουν τον κίνδυνο για χρόνια νοσήματα από την παιδική ηλικία». Αρα ειδικά όσον αφορά τον ρουχισμό των παιδιών απαιτείται πολύ μεγαλύτερη προσοχή.
Τι προκαλούν όμως οι PFAS; «Σήμερα πλέον γνωρίζουμε πως η έκθεση στις PFAS μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο για υψηλή χοληστερίνη, υπέρταση, παθήσεις του θυρεοειδούς, αλλεργίες και κάποιους τύπους καρκίνου. Νεότερες μελέτες δείχνουν ότι οι PFAS πιθανώς να αυξάνουν τον κίνδυνο για διαβήτη, παθήσεις του ήπατος καθώς επίσης και να μειώνουν και την απάντηση του ανοσοποιητικού μας συστήματος σε εμβόλια (γρίπης, COVID κ.ά.)», ξεκαθαρίζει η επιδημιολόγος.
Υπό το βάρος των επιστημονικών ευρημάτων διαμορφώνεται μια τάση στην ευρωπαϊκή νομοθεσία που οδηγεί σε απαγόρευση της χρήσης αρκετών PFAS κυρίως σε καταναλωτικά είδη ή στον ορισμό χρονοδιαγράμματος αντικατάστασής τους. «Αυτή είναι μια σημαντική πρόοδος, αλλά χρειάζονται και συνεχείς έλεγχοι, που να επιβεβαιώνουν την άμεση εφαρμογή των νέων νομοθεσιών, καθώς επίσης και διεξοδικοί έλεγχοι που να μας διασφαλίζουν ότι κάθε νέα χημική ουσία που χρησιμοποιείται σε καταναλωτικά προϊόντα είναι ασφαλής για το περιβάλλον και την υγεία μας πριν βγει στην αγορά», υπογραμμίζει η δρ Βάλβη.
«Οι χημικές ουσίες που υπεισέρχονται στην παραγωγή ρούχων δεν δημιουργήθηκαν με σκοπό να έχουν τοξικές ιδιότητες. Αντιθέτως, πρόθεση των παραγωγών τους ήταν η βελτίωση της ποιότητας και η ικανοποίηση του καταναλωτή. Ομως, δυστυχώς, δεν πέτυχαν τον σκοπό τους απολύτως, διότι μαζί με τις ιδιότητές τους σαν χημικές ουσίες φέρνουν και τις παρενέργειές τους, που είναι ερεθισμοί του δέρματος και –το κυριότερο– δράση ως ενδοκρινικοί διαταράκτες και είναι δυνατόν να έχουν και καρκινογόνο δράση. Δυστυχώς, δεν σταματάει εκεί το πρόβλημα, διότι με τη διασπορά τους στο περιβάλλον ρυπαίνουν το πιο πολύτιμο αγαθό στον πλανήτη, που είναι το νερό», σημειώνει στην «Κ» η κ. Πολυξένη Νικολοπούλου-Σταμάτη, ομότιμη καθηγήτρια Ιατρικής Σχολής Αθηνών και επιστημονικώς υπεύθυνη του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών «Περιβάλλον και υγεία».
Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί από καταναλωτικές οργανώσεις μια εκστρατεία πίεσης στις κατασκευάστριες εταιρείες για την απαλλαγή των ειδών τους από τις PFAS. Πολλές κορυφαίες μάρκες outdoor ειδών είχαν αναλάβει τη δέσμευση να απαλλαγούν από τα «παντοτινά χημικά» έως το 2020. Η οργάνωση Ευρωπαϊκό Περιβαλλοντικό Γραφείο (European Environmental Bureau) προχώρησε σε έλεγχο των εξελίξεων μεταξύ μερικών βασικών εταιρειών του κλάδου. Σύμφωνα με το ΕΕΒ, ορισμένες εταιρείες ανταποκρίθηκαν και διαμόρφωσαν ποιοτικά μπουφάν ολοκληρωτικά απαλλαγμένα από τις επικίνδυνες PFAS. Οι συγκεκριμένες εταιρείες εμπνεύστηκαν από την τεχνική των φτερών της πάπιας και εισήγαγαν λύσεις χωρίς PFAS. Τέτοιος ρουχισμός φέρνει την ένδειξη «free PHAS» και θεωρείται πως έχει υψηλή ποιότητα αδιαβροχοποίησης κ.λπ. χωρίς όμως τοξικές ουσίες.
Ταυτόχρονα βέβαια δεν έλειψε και το γνωστό «πράσινο πλυντήριο». Αντί το καθολικό και αναγκαίο «Χωρίς PFAS», που σημαίνει ρούχα καθαρά από τις διαρκείς τοξικές ουσίες, ορισμένες εταιρείες εμφάνισαν ετικέτες πως είναι «Χωρίς PFOA» ή «Χωρίς PFOS», που είναι ενότητες χημικών ουσιών, που δεν είναι απαραίτητες για την αδιαβροχοποίηση των πανωφοριών και μπορούν σχετικά εύκολα να αντικατασταθούν.
«Η έκθεση στις PFAS μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο για υψηλή χοληστερίνη, υπέρταση, παθήσεις του θυρεοειδούς, αλλεργίες και κάποιους τύπους καρκίνου».
Οπως σχολιάζει η δρ. Βάλβη: «Κάποια προϊόντα αναφέρουν ότι δεν περιέχουν π.χ. PFOS και PFOA, αλλά αυτό δεν μας εγγυάται ότι δεν περιέχουν άλλα PFAS ή άλλες χημικές ουσίες πιθανώς επιβλαβείς για την υγεία μας». Και επισημαίνει: «Οι καταναλωτές έχουν δικαίωμα να γνωρίζουν ποια προϊόντα περιέχουν PFAS, αλλά δυστυχώς οι εταιρείες ακόμη και σήμερα δεν υποχρεούνται να παραθέτουν αυτήν την πληροφορία στα προϊόντα. Είναι σημαντικό να γίνεται γνωστό ποιες χημικές ουσίες εμπεριέχει κάθε προϊόν, ώστε ως καταναλωτές να μπορούμε να κάνουμε συνειδητές επιλογές για την υγεία μας. Σήμερα πλέον έχουμε την τεχνολογία που αυτό μπορεί να γίνει πολύ εύκολα, π.χ. μέσω εφαρμογής στο κινητό μας όπου μπορούμε να δούμε τι χημικές ενώσεις περιέχει κάθε προϊόν και αν αυτές θεωρούνται ασφαλές για την υγεία μας», υπογραμμίζει.
«Στο ερώτημα τι μπορούμε να κάνουμε ως καταναλωτές, η απάντηση είναι: επιλέγουμε ρούχα με φυσικά υλικά, όπως βαμβάκι, μαλλί, μετάξι, δέρμα. Ενημερωνόμαστε για την ύπαρξη των λεγομένων “τοξικών χημικών των συνθετικών ρούχων” έτσι ώστε να πάρουμε τις κατάλληλες αποφάσεις και δεν πετάμε στα σκουπίδια τα παλιά μας ρούχα, αλλά τα ανακυκλώνουμε», σημειώνει από την πλευρά της η κ. Νικολοπούλου-Σταμάτη.
Επικίνδυνα υφάσματα
Τα φοράμε για να καλυφθούμε, να ζεσταθούμε ή να αισθανθούμε όμορφα, αλλά το αγκάλιασμά τους μπορεί να κρύβει τοξικούς κινδύνους για την υγεία μας. Ο λόγος για τα ρούχα και τα υφάσματα, των οποίων η επεξεργασία είναι μια διαδικασία με μεγάλη εμπλοκή χημικών ουσιών, όχι πάντα αθώων. Το γεγονός μάλιστα πως τα περισσότερα υφάσματα και ρούχα στην Ευρώπη εισάγονται κυρίως από χώρες της Ασίας, με αμφίβολη τήρηση των περιβαλλοντικών προδιαγραφών, εγείρει ακόμη περισσότερα ερωτήματα, πολύ περισσότερο που οι έλεγχοι –σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο– δεν είναι επαρκείς.
«Η κλωστοϋφαντουργία χρησιμοποιεί είτε φυσική πρώτη ύλη, όπως το βαμβάκι ή το μαλλί, που μετατρέπεται σε νήματα, ή συνθετικά υλικά. Τα φυσικά υφάσματα λαμβάνονται από ζώα και φυτά, ενώ τα συνθετικά δημιουργούνται σε εργαστήριο. Η επιστημονική βιβλιογραφία σχετικά με τις πιθανές δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία από χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται στην κλωστοϋφαντουργία είναι ευρύτατη και σχετίζονται κυρίως με την έκθεση του ανθρώπου κατά τη διαδικασία παραγωγής κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων», λέει στην «Κ» ο καθηγητής στο Τμήμα Βιοχημείας-Βιοτεχνολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Δημήτρης Κουρέτας.
«Παρότι σε επίπεδο Ε.Ε. υπάρχουν σημαντικά μέτρα ελέγχου για πολλές επικίνδυνες ουσίες, η συνεχιζόμενη μετεγκατάσταση της κλωστοϋφαντουργικής παραγωγής σε χώρες με λιγότερους περιβαλλοντικούς περιορισμούς και πρότυπα εργασίας, οι πολύπλοκες αλυσίδες εφοδιασμού πρώτων υλών, καθώς και ο μεγάλος αριθμός φορέων που εμπλέκονται στα διάφορα στάδια της παραγωγής, καθιστούν πολύ δύσκολο τον αυστηρό έλεγχο της παρουσίας ορισμένων τοξικών χημικών ουσιών στα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα γενικότερα και ειδικότερα στα ρούχα», τονίζει ο κ. Κουρέτας.
Δυστυχώς υπάρχουν πολλές δημοσιεύσεις και έρευνες για την παρουσία στα ρούχα ουσιών που συσχετίζονται με τοξική δράση. «Οι πολυβρωμιωμένοι αιθέρες, οι οργανοφωσφορικές ενώσεις και η δισφαινόλη Α έχουν χρησιμοποιηθεί εκτενώς στη βιομηχανία κλωστοϋφαντουργίας ως επιβραδυντικά καύσης και έχουν συνδεθεί με ενδοκρινική τοξικότητα», επισημαίνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Σε άλλες μελέτες προσδιορίστηκαν συγκεντρώσεις αρκετών μετάλλων σε διάφορα ρούχα που έρχονται σε επαφή με το δέρμα. Αναλύθηκαν δείγματα από μπλούζες, εσώρουχα, πιτζάμες μωρών και κορμάκια. Σε αυτά βρέθηκαν υψηλά επίπεδα χρωμίου σε σκούρα ρούχα πολυαμιδίου, αντιμονίου σε ρούχα από πολυεστέρα, καθώς και χαλκού σε μερικά πράσινα βαμβακερά υφάσματα. «Αναφορικά με τα αζωχρώματα και τις αρωματικές αμίνες, είναι γνωστή η αλλεργία από επαφή με βαφές υφασμάτων», σημειώνει ο κ. Κουρέτας. «Η εμφάνιση σε ρούχα άλλων πιθανώς επιβλαβών οργανικών ενώσεων, όπως οι κινολίνες ή η δισφαινόλη Α, είναι επίσης ένα ζήτημα ανησυχίας, που απαιτεί περαιτέρω έρευνα σχετικά με την παρουσία τους σε κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα. Πρόσφατα, έχει αναφερθεί ότι οι υπερφθοριωμένες ενώσεις PHAS, με γνωστή τοξικότητα στην αναπαραγωγή, στην ανάπτυξη, στον μεταβολισμό, στο συκώτι και στα νεφρά, καθώς και δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, μεταναστεύουν από τα υφάσματα, γεγονός που μπορεί να σημαίνει άμεση και έμμεση πηγή έκθεσης του ανθρώπου σε αυτές τις χημικές ουσίες», συμπληρώνει ο καθηγητής Βιοχημείας-Βιοτεχνολογίας.
«Υπάρχει ανάγκη εκτίμησης του κινδύνου για την υγεία από την ανθρώπινη δερματική έκθεση σε δυνητικά τοξικά χημικά μέσα από υφάσματα και ρούχα, που έρχονται σε επαφή με το δέρμα. Ακόμη και υπό συγκεκριμένες συνθήκες έκθεσης, ενδέχεται να ενέχουν μη προβλέψιμους κινδύνους για καρκίνο για τους καταναλωτές και ειδικά για τα μωρά», υπογραμμίζει.
Γι’ αυτό τον λόγο απαιτείται παρέμβαση από τα κράτη για την εκπόνηση μιας μελέτης οργανωμένης σε διάφορα επίπεδα και σε πολλά δείγματα. «Η λίστα με τα αποτελέσματα πρέπει να δημοσιοποιηθεί, προκειμένου οι καταναλωτές να αποφεύγουν μάρκες ρούχων που αποδεδειγμένα χρησιμοποιούν υλικά που εμπεριέχουν κίνδυνο για τον άνθρωπο, και ειδικά για ορισμένες ομάδες πληθυσμού όπως παιδιά, έγκυοι, ασθενείς κ.ά.», προτείνει ο κ. Κουρέτας.
Σε κάθε περίπτωση, είναι ανάγκη να υπάρχει προστασία της υγείας και ενημέρωση του πληθυσμού για την ασφάλεια των ρούχων, που οι περισσότεροι θεωρούν (εσφαλμένα) πως δεν ενέχουν απειλή τοξικής χημικής επιβάρυνσης.