Τα δημόσια αγαθά σε μια σύγχρονη πολιτεία αποτελούν εγγύηση ισοπολιτείας, ειδικά όταν είναι ελεύθερα αξιοποιήσιμα από όλους τους πολίτες. Κάθε σύγχρονη πολιτεία οφείλει να τα διαχειρίζεται και να διασφαλίζει την προσβασιμότητα με σκοπό τη μεγιστοποίηση του οφέλους για κάθε δικαιούχο.
Τι είναι όμως ένα δημόσιο αγαθό; Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία ένα αγαθό είναι δημόσιο όταν κανένας πολίτης δεν μπορεί να αποκλειστεί από το να επωφεληθεί από αυτό. Το κράτος δημιουργεί και συντηρεί κάποια από τα δημόσια αγαθά –για παράδειγμα το σύστημα υγείας και το εκπαιδευτικό σύστημα– αξιοποιώντας τους φόρους όλων, ενώ τα πιο στοιχειώδη (αέρας, θάλασσα κ.λπ.) θεωρούνται «φυσικά αγαθά» για όλους.
Το δημόσιο αγαθό έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά, που πρέπει να τονιστούν: τον μη ανταγωνισμό και τον μη αποκλεισμό. Το πρώτο υποδηλώνει ότι περισσότερα από ένα άτομα μπορούν να χρησιμοποιήσουν το αγαθό χωρίς να μειώνουν την ικανότητα των άλλων να το χρησιμοποιήσουν. Το δεύτερο χαρακτηριστικό, που αφορά τη μη αποκλειστικότητα, δηλαδή την αδυναμία περιορισμού τρίτων από τη χρήση του αγαθού, δείχνει ότι ο παραγωγός ή ο διαχειριστής του αγαθού δεν είναι σε θέση να εμποδίσει άλλους να το χρησιμοποιήσουν. Η μη αποκλειστικότητα σημαίνει επίσης ότι οι χρήστες και οι πελάτες δεν μπορούν να χρεωθούν με ευκολία. Τα ψηφιακά δημόσια αγαθά έχουν αναφερθεί στο παρελθόν ως τα δημόσια αγαθά του 21ου αιώνα. Συνήθως δημιουργούνται μέσα από συντονισμένες δημόσιες πρωτοβουλίες που αφορούν τις υποδομές (ενσύρματη-ασύρματη πρόσβαση στο Ιντερνετ, υπολογιστική ισχύς), το λογισμικό και το περιεχόμενο με το σκεπτικό της καθολικής πρόσβασης από όλους. Μπορούν όμως να υπάρξουν αυτοτελώς, χωρίς την υποστήριξη του κράτους και χωρίς τη διάθεση άλλων αγαθών από τις κυβερνήσεις και τους ιδιώτες – π.χ. όπως τα οδικά, σιδηροδρομικά δίκτυα, κ.λπ.;
Μια τέτοια προσέγγιση προϋποθέτει την επίλυση μιας σειράς κοινωνικών προβλημάτων, πιο βασικών από την ψηφιακή πρόσβαση. Για να μπορέσουν να ωφεληθούν οι χρήστες των ψηφιακών δημόσιων αγαθών θα πρέπει να έχουν επιλύσει μια σειρά από άλλα προβλήματα, συμπεριλαμβανομένων των μεγάλων ανισοτήτων, αλλά και ζητήματα ασφαλείας και περιβάλλοντος.
Η πρόσφατη πρωτοβουλία των Ηνωμένων Εθνών για την «Προώθηση λύσεων ανοιχτού κώδικα για έναν πιο δίκαιο κόσμο» συνοψίζει ότι: «Για να ξεκλειδωθεί ένας πιο δίκαιος κόσμος χρειάζεται μια παγκόσμια προσπάθεια για ενθάρρυνση και επένδυση στη δημιουργία ψηφιακών δημόσιων αγαθών: λογισμικό ανοιχτού κώδικα, ανοιχτά δεδομένα, ανοιχτά μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης, ανοιχτά πρότυπα και ανοιχτό περιεχόμενο». Αρα, τα ψηφιακά δημόσια αγαθά θα πρέπει να συμμορφώνονται με το απόρρητο και άλλους ισχύοντες νόμους, πρότυπα και βέλτιστες πρακτικές, χωρίς να βλάπτουν.
Ιδιωτική πρωτοβουλία
Πάντως, δημόσια αγαθά μπορούν να παραχθούν και από ιδιώτες όταν ο σκοπός τους δεν είναι το κέρδος. Αυτό είναι ήδη μια πραγματικότητα στον ψηφιακό κόσμο. Μη κερδοσκοπικοί διεθνείς οργανισμοί ή ιδρύματα –οργανωμένοι στη λογική της κοινότητας ιδιωτών– υποστηρίζουν κάποια από τα σημαντικότερα ψηφιακά δημόσια αγαθά. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η γνωστή σε όλους Wikipedia, το Open Street Maps και το LINUX, κ.λπ. Η Wikipedia, εκτός από μια δημοφιλής διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια, βασίζεται σε ένα συλλογικό μοντέλο αξιοποίησης των πόρων του Διαδικτύου, ενώ φιλοδοξία της είναι να δημιουργηθεί μια παγκόσμια εγκυκλοπαίδεια σε όλες τις γλώσσες με ελεύθερη πρόσβαση για όλους. Βασίζεται στην αυτο-οργάνωση των συντακτών – εθελοντών της και είναι πια ένας τεχνολογικός κολοσσός βασισμένος στο ανοικτό λογισμικό. Η διαχείρισή της γίνεται από το μη κερδοσκοπικό ίδρυμα Wikemedia και στηρίζεται αποκλειστικά σε δωρεές. Αντίστοιχο κοινοτικό μοντέλο ακολουθούν στο LINUX και στο Open Street Maps, με σκοπό την απεικόνιση των χαρτών σε όλα τα σημεία του πλανήτη.
* Ο Θόδωρος Καρούνος είναι ερευνητής στο ΕΜΠ.
** Ο Πέτρος Στεφανέας είναι αναπληρωτής καθηγητής στο ΕΜΠ.