Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουμε στο μυαλό μας τα μικρόβια ως εχθρούς. Είναι αναμενόμενο, αφού, πράγματι, κάποια μπορούν να μας κάνουν να αρρωστήσουμε, ακόμα και να μας σκοτώσουν. Ομως, αν και υπάρχουν εκατομμύρια είδη, μόνο μερικές εκατοντάδες είναι παθογόνα. Δίπλα στα «κακά» μικρόβια υπάρχει ένας ολόκληρος στρατός «καλών» μικροβίων. Χωρίς αυτά, δεν θα μπορούσαμε να επιβιώσουμε. Παραμένουν στο επίκεντρο των εξελίξεων στον πλανήτη μας εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια. Μπορεί να μην τα βλέπουμε, αλλά μας… κατοικούν. Bρίσκονται κυρίως στο γαστρεντερικό μας σύστημα, στην εντερική χλωρίδα μας.
Αν δεν υπήρχαν τα μικρόβια, η Γη θα ήταν εντελώς διαφορετική. Αν δεν υπήρχαν, δεν θα υπήρχαμε ούτε εμείς. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής, από τη διατροφή μέχρι τα αντιβιοτικά, είναι εχθρός των μικροβίων. Την προστασία τους ανέλαβε μια διεθνής ομάδα επιστημόνων, από την Αμερική και την Ευρώπη (όπως το Ινστιτούτο Ιατρικής Μικροβιολογίας της Ελβετίας, το Πανεπιστήμιο Ράτγκερς στο Νιου Τζέρσι, το Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης κ.ά), στο πλαίσιο του προγράμματος Microbiota Vault. Με ποιον τρόπο; Κόπρανα συλλέγονται από διάφορες χώρες (του αναπτυσσόμενου κόσμου) με την ελπίδα να δημιουργηθεί αυτό ακριβώς: «ένα θησαυροφυλάκιο μικροβίων, που θα μπορούσαν ενδεχομένως να βοηθήσουν την ανθρωπότητα στο μέλλον, εάν ορισμένα από τα ωφέλιμα μικρόβια στο έντερό μας εξαφανιστούν», όπως εξηγεί αποκλειστικά στην «Κ» ο δρ Ντομινίκ Στάιγκερ, μοριακός βιολόγος και μέλος του επιστημονικού πυρήνα της πρωτοβουλίας.
– Aν εξαφανιστούν τα μικρόβια θα εξαλειφθεί και η ζωή στον πλανήτη. Υπάρχει τέτοια προοπτική στο μέλλον; Από τι κινδυνεύουν, κύριε Στάιγκερ;
– Πράγματι, τα μικρόβια είναι απαραίτητα συστατικά όλων των φυσικών οικοσυστημάτων. Είναι ανθεκτικά, προσαρμοστικά και θα αντέξουν. Ανάμεσα σε αυτά που διακυβεύονται, όμως, είναι η ισορροπία και η ποικιλομορφία της μικροχλωρίδας στα οικοσυστήματα του πλανήτη, που απειλούνται από ανθρωπογενείς δράσεις, όπως η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και η κλιματική κρίση. Και, αντιστοίχως, η ποικιλομορφία των μικροβίων στο σώμα μας. Αυτά επηρεάζονται από τον τρόπο ζωής μας. Μιλώντας για εχθρούς: έχουμε εργαλεία σήμερα για να καταπολεμήσουμε τις βακτηριακές λοιμώξεις, οι οποίες προκαλούν ασθένειες – είναι τα αντιβιοτικά. Εχουν σώσει εκατομμύρια ζωές. Αλλά η κατάχρηση και μη ορθολογική χρήση τους οδηγούν στη δημιουργία ανθεκτικών μικροβίων και επηρεάζουν το μικροβίωμά μας. Κάπως έτσι γινόμαστε εχθροί του ίδιου μας του εαυτού.
– Υπάρχουν στοιχεία για την απώλεια της μικροβιακής βιοποικιλότητας;
– Ναι, υπάρχουν δεδομένα για το πώς η προώθηση, σε παγκόσμιο επίπεδο, του εκδυτικισμού και της αστικοποίησης έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της ποικιλομορφίας των μικροβιωμάτων που σχετίζονται με τον άνθρωπο και την υποβάθμιση της βιοποικιλότητας στο περιβάλλον. Η έρευνα, πάντως, μόλις άρχισε να κατανοεί τη συνάφεια αυτών των δύο.
– Ποιες ασθένειες σχετίζονται με την έκπτωση της μικροβιακής υγείας;
– Το μικροβίωμα του σώματός μας είναι ζωτικής σημασίας για τη διαμόρφωση και λειτουργία του ανοσοποιητικού και νευρικού συστήματός μας, καθώς και του μεταβολισμού μας. Πολλές μελέτες δείχνουν συσχέτιση της μικροβιακής ποικιλότητας με ασθένειες όπως η παχυσαρκία, ο διαβήτης, το άσθμα, η κοιλιοκάκη, ο καρκίνος και άλλες. Αυτές οι μελέτες, όμως, είναι στα σπάργανα. Η επιστήμη έχει πολύ δρόμο ακόμα να διανύσει στο συγκεκριμένο πεδίο.
– Στο πλαίσιο του Microbiota Vault συλλέγονται μικρόβια κυρίως από «ανέγγιχτους», όπως τους αποκαλείτε, πληθυσμούς. Ανέγγιχτους από τι;
Το μικροβίωμα του σώματός μας είναι ζωτικής σημασίας για το ανοσοποιητικό και νευρικό σύστημα, καθώς και για τον μεταβολισμό.
– Από τον δυτικό τρόπο ζωής. Επιστήμονες σε όλο τον κόσμο, συνεργάτες μας, έχουν αρχίσει να συγκεντρώνουν δείγματα από πληθυσμούς μη βιομηχανοποιημένων χωρών. Οι άνθρωποι εκεί, ακολουθώντας ακόμα παραδοσιακούς τρόπους ζωής, παρουσιάζουν τεράστια ποικιλομορφία στο μικροβίωμά τους.
– Γιατί θα χρειάζονται οι άνθρωποι του μέλλοντος τα μικρόβια που συνέλεξαν οι πρόγονοί τους;
– Γιατί έχει ξεκινήσει στον πλανήτη η «φτωχοποίηση» της μικροχλωρίδας που περνάει από γενιά σε γενιά. Χάνουμε οριστικά και αμετάκλητα πολύτιμες πληροφορίες και ευκαιρίες, την ώρα που η επιστήμη μόλις άρχισε να κατανοεί τη σημασία για την υγεία μας του μικροβιακού περιβάλλοντος και του μικροβιώματός μας. Η γνώση που θα κερδίζουμε θα οδηγήσει –όχι τη δική μας γενιά, ούτε την επόμενη ίσως– σε νέες θεραπείες, πολύτιμα προβιοτικά και ανασύσταση υγιών μικροβιωμάτων.
– Ποιο είναι το καλύτερο «σενάριο» για την εξέλιξη του πρότζεκτ σας;
– Να συνεχίσουμε να συλλέγουμε όσο το δυνατόν περισσότερα δείγματα. Να παραμείνουν στο πλευρό μας ιδιώτες και ιδρύματα που χρηματοδοτούν το έργο και να προστεθούν και άλλοι· χρειαζόμαστε και κυβερνητική υποστήριξη. Να μεταβούμε στο επόμενο στάδιο, της κατασκευής ειδικών υποδομών αποθήκευσης των δειγμάτων και της δημιουργίας μιας ψηφιακής, ανοιχτής σε όλους, βάσης δεδομένων. Να αναγνωριστεί η προσπάθειά μας ως επένδυση στο μέλλον της ανθρωπότητας σε υπερεθνικό επίπεδο.
– Θα μπορούσε αυτό το θησαυροφυλάκιο μικροβίων να βοηθήσει στην αντιμετώπιση μιας μελλοντικής πανδημίας;
– Η ευρεία ποικιλότητα του μικροβιώματος συνδέεται με την υγεία και την προστασία μας από παθογόνους μικροοργανισμούς. Θα πρέπει να μάθουμε πώς να διατηρούμε –και να αποκαθιστούμε– τη μικροχλωρίδα μας ώστε να είμαστε υγιείς και να βελτιστοποιήσουμε την ανθεκτικότητά μας απέναντι σε διάφορους ιούς. Το Microbiota Vault υποστηρίζει τις αρχές της Ενιαίας Υγείας: η υγεία των ανθρώπων εξαρτάται από την υγεία του περιβάλλοντος.
– Τι σημαίνει για εσάς προσωπικά η συμμετοχή σε μια τέτοια πρωτοβουλία;
– Είναι τιμή και χαρά να συμμετέχω σ’ ένα έργο στο οποίο «συναντώνται» η βιοποικιλότητα, η υγεία και η έρευνα. Ελπίζω να συμβάλουμε θετικά και στους τρεις τομείς. Πολύ σημαντικός για μένα, προσωπικά, είναι και ο τρόπος που δημιουργήθηκε αυτή η πρωτοβουλία. Δείχνει πώς μπορούν να σφυρηλατηθούν οι δεσμοί παγκοσμίως και να ενεργήσουμε όλοι με αξιόπιστο, δίκαιο τρόπο, για το κοινό μας όφελος.