Πριν λίγο καιρό βρέθηκα σε μεγάλο κατάστημα παιχνιδιών. Δεν θυμάμαι πότε ήταν η τελευταία φορά που είχα επισκεφθεί ένα τέτοιο, ίσως και στην παιδική μου ηλικία, δηλαδή με πρόχειρους υπολογισμούς, γύρω στις δύο δεκαετίες πίσω.
Στα ράφια του καταστήματος δεν είχαν αλλάξει πολλά μέσα σε αυτά τα 20 χρόνια. Στη μία πλευρά υπήρχαν λαμπερές πριγκίπισσες (κι όχι πρίγκιπες), κούκλες μωρά που έψαχναν φροντίδα στη μικρή «μαμά» τους που θα τα έπαιρνε από το ράφι στο σπίτι της, σύνεργα κουζίνας, όλα με κυρίαρχες τις ροζ αποχρώσεις και μικρά κοριτσάκια να περιεργάζονται τις συσκευασίες ενθουσιασμένα.
Στην «αντίπερα όχθη» υπήρχαν δεινόσαυροι, αυτοκινητάκια έτοιμα για κόντρες, φιγούρες δράσης σε θέση μάχης και υπερήρωες, με τις αποχρώσεις εδώ να σκουραίνουν και συχνά να γίνονται μπλε, όσο μικρά αγόρια έψαχναν το νέο τους παιχνίδι. Ανάμεσα σε όλα αυτά, παιχνίδια πιο «ουδέτερα» όπως λούτρινα ή επιτραπέζια έμοιαζαν σαν τη μοναδική ευκαιρία να συνυπάρξουν αγόρια και κορίτσια στον ίδιο διάδρομο του καταστήματος.
Αυτό που επιβεβαίωσε η εν λόγω επίσκεψη και που μπορεί καθένας να διαπιστώσει με ευκολία απλά ανοίγοντας την τηλεόρασή του και παρατηρώντας οποιαδήποτε διαφήμιση «για τους μικρούς μας φίλους», είναι πως τα παιχνίδια εξακολουθούν να προωθούνται πατώντας στα στερεότυπα των φύλων -χαριτωμένα και λαμπερά παιχνίδια για τα κορίτσια, άγρια και δυναμικά για τα αγόρια.
Δεν χρειάζεται κάποια βαθιά έρευνα για να καταλήξει κάποιος σε αυτό το συμπέρασμα. Πάντως, αν θέλετε να μιλήσουμε με αριθμούς, η Στέφανι Τόμπσον κατέγραψε για λογαριασμό του Atlantic όλες τις παιδικές διαφημίσεις που προβλήθηκαν σε διάστημα μιας εβδομάδας σε παιδικό τηλεοπτικό σταθμό. Το 68% αφορούσαν μόνο το ένα από τα δύο φύλα, ενώ στο υπολειπόμενο 32%, παρά τη συνύπαρξη αγοριών και κοριτσιών στην ίδια διαφήμιση, δεν έλειπαν ελαφριοί διαχωρισμοί τέτοιας φύσεως, όπως μια κάμερα που υπήρχε σε ροζ χρώμα στα χέρια των κοριτσιών και σε μπλε σε αυτά των αγοριών. Όλα αυτά, σε μια τεράστια αγορά όπως αυτή των ΗΠΑ, που, όσο να πεις, μάλλον είναι πιο «μπροστά» από άλλες.
Εν ολίγοις, σε μία εποχή που, έστω και με αργά και μικρά βήματα, ο κόσμος προσπαθεί να αποβάλει σταδιακά τα στερεότυπα των φύλων, οι παιδικές διαφημίσεις τα αναπαράγουν στο έπακρο και μάλιστα, (και) σε προϊόντα που αφορούν ηλικίες στις οποίες η ταυτότητα του ατόμου βρίσκεται υπό διαμόρφωση.
Χάρτες συμπερασμάτων και ενέσεις αμφισβήτησης
Για να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, η ταυτότητα του φύλου ξεκινάει με βάση ένα βιολογικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα διαμορφωθεί στην πορεία η σεξουαλική ταυτότητα του ατόμου, χωρίς να οφείλει αυτό να την ορίσει κατά την παιδική ηλικία. Όπως σημειώνει ο ψυχολόγος Δημήτρης Σταράκης, «Δεν είναι παράδοξο τα παιδιά να αμφιταλαντεύονται για την ταυτότητα φύλου κατά το ηλικιακό αυτό φάσμα, αφού επιδιώκουν να κάνουν τη δική τους επιλογή, άρα ουσιαστικά να διαλέξουν μία θέση ως υποκείμενα». Η οποία θέση αποτελεί ένα κράμα από τάσεις και επιδράσεις που δέχονται, τόσο από ενδοψυχικούς παράγοντες, όσο και από το περιβάλλον.
Έτσι, λοιπόν, και η διαφήμιση με τη σειρά της έρχεται να γίνει μια αντανάκλαση κοινωνικών στάσεων και πεποιθήσεων. Και τα στερεότυπα που μας περιβάλλουν είναι κι αυτά που βοηθούν το κάθε υποκείμενο να ετεροκαθοριστεί και να επιλέξει την πορεία του στη ζωή. Τα παιδιά, λοιπόν, όπως εξηγεί ο ψυχολόγος, «βρίσκονται σε μία ηλικία που επιδιώκουν να καλύψουν την περιέργειά τους με τα ερεθίσματα που παίρνουν από το περιβάλλον τους, επομένως οι στερεοτυπικές εικόνες και προτάσεις τους δημιουργούν ένα “χάρτη συμπερασμάτων”, τον οποίο πολλές φορές αποδέχονται άκριτα». Όπως ακριβώς κάνουμε συχνά και εμείς οι ενήλικες, δηλαδή.
Ίσως ένας γονιός να μην είναι σε θέση να «προστατεύσει» το παιδί του από κάθε στερεοτυπική εικόνα που υπάρχει γύρω του -είναι άλλωστε τόσες πολλές- πάντως, υπάρχουν τρόποι να μην το αφήσει να βουτήξει απαθώς μέσα σε αυτές. Η δημοσιογράφος Νίκη Χάγια είναι μία νέα μητέρα και όταν γέννησε πριν λίγα χρόνια την κόρη της Χλόη την ένοιαζε μόνο «να είναι ευτυχισμένη όπως εκείνη αισθάνεται και να μπορεί να εκφραστεί όπως θέλει».
Η ίδια θεωρεί πως το παιχνίδι είναι ένας τρόπος «διασκέδασης, ψυχαγωγίας και εκτόνωσης», μα πάνω απ’ όλα, «κάτι πολύ προσωπικό». Ως εκ τούτου, αφήνει την κόρη της να διαλέξει μόνη της τα παιχνίδια που προτιμά. Κάπως έτσι, η μικρή Χλόη μπορεί τη μία στιγμή να παίζει με λούτρινα κουκλάκια και την αμέσως επόμενη με αυτοκινητάκια, της αρέσει εξίσου να βάζει μουσική και να χορεύει μπαλέτο αλλά και να παίζει ποδόσφαιρο με τον μπαμπά της.
Όπως επισημαίνει και ο Δημήτρης Σταράκης, όταν το περιβάλλον ενός παιδιού αφήσει ένα περιθώριο πάνω στο στερεοτυπικό περιεχόμενο που αυτό καταναλώνει, είναι σαν κατά μία έννοια να του χορηγείται μία «ένεση αμφισβήτησης». Δηλαδή, η δυνατότητα να δώσει μία άλλη ερμηνεία στα πράγματα. Από εκεί και πέρα, εναπόκειται στο κάθε παιδί το να μπορέσει να πλάσει τη δική του θέση απέναντι στα έτοιμα συμπεράσματα των στερεοτύπων.
Για την ανατροφή και τη διαμόρφωση ενός παιδιού, η οικογένεια είναι σίγουρα το Α και το Ω, πάντως είναι αλήθεια πως ο κόσμος του παιχνιδιού και της διαφήμισης θα μπορούσε να κάνει πολύ πιο ήπιους τους όποιους διαχωρισμούς. Ψάχνοντας στο online shop δύο μεγάλων ελληνικών αλυσίδων παιχνιδιών, στον κατάλογο της μίας υπήρχε σαφής διαχωρισμός ανάμεσα σε κοριτσίστικα και αγορίστικα παιχνίδια, ενώ η άλλη μπορεί να μην ακολούθησε αυτή την τακτική, είχε πάντως μία υποκατηγορία με κοριτσίστικα σετ παιχνιδιών, ενώ χώριζε ανά φύλα τις αποκριάτικες στολές.
Αναζητώντας απαντήσεις από ανθρώπους της διαφήμισης για το ποιος τελικά επιλέγει την «ασφαλή» οδό των στερεοτύπων στις παιδικές διαφημίσεις, η απάντηση δεν έλεγε «οι εταιρείες» ή οι «διαφημιστές», μα «το κοινό». Για την ακρίβεια, στις σχετικές δημοσκοπήσεις που γίνονται, φαίνεται πως ο κόσμος τείνει να προτιμάει πράγματα γνωστά, που εμπίπτουν τελικά σε στερεότυπα και την κατανομή των ρόλων όπως αυτή απαντάται σε μια πατροπαράδοτη, πυρηνική οικογένεια. Και οι εταιρείες με τη σειρά τους ακολουθούν μια κατεύθυνση χωρίς ρίσκα μιας και ο σκοπός δεν είναι άλλος από το να είναι η προώθηση ενός προϊόντος όσο το δυνατόν πιο αποδοτική.
Επανεξέταση των έμφυλων στερεοτύπων
Στη Σουηδία, βέβαια, όλα αυτά αποτελούν παρελθόν, αρχής γενομένης από τον χώρο της προσχολικής αγωγής και εκπαίδευσης, όπως μπορεί να επιβεβαιώσει και η Νίκη Χάγια, που πριν μερικούς μήνες μετακόμισε με την οικογένειά της στη Στοκχόλμη: «Εδώ οι παιδικοί σταθμοί είναι gender neutral. Τα παιχνίδια είναι για όλα τα παιδιά. Βλέπεις κορίτσια να βουτάνε στις λάσπες και αγόρια να είναι ντυμένα πριγκίπισσες και να παίζουν σούπερ μάρκετ». Δεν κρύβει τη χαρά της για αυτό: «Το έχω δει με τα μάτια μου. Και είναι υπέροχο. Και αυτό δεν συμβαίνει μόνο στο χώρο του παιδικού σταθμού». Μάλιστα, όπως μου λέει, η πλειονότητα του προσωπικού στα νηπιαγωγεία αποφεύγει να χρησιμοποιεί τις αντωνυμίες για το αρσενικό και το θηλυκό κι αντ’ αυτού, επιλέγει ουδέτερες λέξεις, όπως τη λέξη «friend» ή την ουδέτερη ως προς το φύλο αντωνυμία «hen».
Ίσως και κάτι να αλλάζει: πέρυσι η κυβέρνηση της Ισπανίας όρισε έναν νέο κώδικα που εμποδίζει τους κατασκευαστές παιχνιδιών να αναπαράγουν έμφυλα στερεότυπα στις διαφημίσεις τους. Δεν τους επιτρέπεται, δηλαδή, πια να χρησιμοποιούν το ροζ και το μπλε χρώμα για να υπονοήσουν πως ένα προϊόν απευθύνεται σε κορίτσι και αγόρι, αντίστοιχα.
Να μην ξεχνάμε επίσης πως τα τελευταία χρόνια, η Mattel, η εταιρεία δηλαδή που εδώ και δεκαετίες στέλνει στα χέρια εκατομμυρίων παιδιών την Barbie, το πλέον κλισέ πρότυπο γυναικείας ομορφιάς, έχει πλέον «σπάσει το καλούπι». Κι έτσι έχουμε δει κούκλες με σκούρο δέρμα, με περισσότερα κιλά, με αναπηρικό αμαξίδιο, με σκολίωση, ακόμα και σε gender neutral εκδοχή. Κι αυτό είναι κάτι, ακόμα κι αν στα περισσότερα παιδικά (για την ακρίβεια, κοριτσίστικα) δωμάτια εξακολουθεί για την ώρα να φιγουράρει η ψηλή-λεπτή-ξανθιά Barbie.
Βέβαια, ο Δημήτρης Σταράκης έρχεται για το τέλος να μας υπενθυμίσει πως η έννοια του στερεότυπου από μόνη της δεν είναι επιβλαβής, μιας και αυτά έρχονται να μας διευκολύνουν και να μας οδηγήσουν σε συμπεράσματα χωρίς γνωστική επεξεργασία: «Φανταστείτε να χρειαζόμασταν να προβληματιστούμε για αρκετή ώρα μέσα στο αυτοκίνητο μας, μπροστά από το φανάρι, εάν το πράσινο μας επιτρέπει να κινηθούμε ή εάν αυτό το κάνει το κόκκινο. Το γεγονός ότι ξεκινάμε άμεσα την κίνηση μας οφείλεται σε ένα στερεοτυπικό συμπέρασμα».
Το ζήτημα, επομένως, δεν είναι να μην έχουμε στερεότυπα, αλλά να εξετάσουμε το περιεχόμενό τους. Με άλλα λόγια, «τα παιδιά, χρειάζεται να μάθουν ότι τα παιχνίδια είναι μία διαδικασία ευχάριστης ενασχόλησης και αφορμή μοιράσματος με τον άλλον και όχι απαραίτητα μία διαδικασία που χρειάζεται να οριοθετείται με βάση χρωματικές ή άλλες έμφυλες διακρίσεις».