Μήπως βιώνουμε το τέλος της κυριαρχίας του ανθρώπινου είδους; Η επέκταση της τεχνητής νοημοσύνης και των εφαρμογών της, όπως το ChatGTP, φέρνει την ανθρωπότητα μπροστά σε πολλαπλά ερωτήματα υπαρξιακής φύσεως. Ο Χάουαρντ Γκάρντνερ, γνωστός και ως ο «πατέρας της πολλαπλής νοημοσύνης», ο επιστήμονας που επαναχάραξε την έννοια της νοημοσύνης και εισήγαγε εννέα ενιαίους τύπους ευφυΐας, συμμετέχει στην προσπάθεια αποκρυπτογράφησης της νέας πραγματικότητας.
Σε μια συζήτηση με την «Κ», ο καθηγητής Αναπτυξιακής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ διεισδύει στον κόσμο της τεχνητής νοημοσύνης και της πολυπλοκότητας των αυτόματων συστημάτων ανάπτυξης και παραγωγής λόγου. Εχοντας συνθέσει τη θεωρία της «πολλαπλής νοημοσύνης» και των διαφορετικών μορφών ανθρώπινης νοημοσύνης, οι οποίες αναπτύσσονται ή μένουν στάσιμες με βάση βιολογικούς προδιαθεσικούς παράγοντες και εξωτερικά περιβαλλοντικά ερεθίσματα, ο καθηγητής Γκάρντνερ αξιολογεί τα «όρια» της ανθρώπινης δημιουργικότητας και τον επικείμενο «ανταγωνισμό» ανθρώπων – μηχανών.
– Τι σημαίνει το τέλος της ανθρωπόκαινου εποχής;
– Εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, διάφορες ομάδες ανθρώπων (homo sapiens) αποτελούν την κυρίαρχη ζωντανή δύναμη στον πλανήτη, αλλά αυτή η ηγεμονία –αυτή η κυριαρχία– απειλείται τώρα από τρεις δυνάμεις: α) την κλιματική αλλαγή, η οποία μπορεί να καταστήσει τον πλανήτη μη κατοικήσιμο από τα ανθρώπινα όντα (εξ ου και η επιθυμία ορισμένων πλουσίων να κατοικήσουν στον Aρη), β) τα πυρηνικά όπλα, τα οποία θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε πυρηνικό πόλεμο και στον αφανισμό της ανθρώπινης ζωής, γ) την τεχνολογική καινοτομία, δηλαδή από συστήματα υπολογιστών, τεχνουργήματα, καθώς και από τη χειραγώγηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, η οποία θα μπορούσε να εξουδετερώσει τα ανθρώπινα όντα (homo sapiens) και να οδηγήσει στη δημιουργία νέων ειδών.
– Μπορεί ένας άνθρωπος να προσαρμοστεί σε ένα περιβάλλον όπου δεν είναι ο κυρίαρχος του παιχνιδιού;
– Δεν γνωρίζουμε την απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Μεγάλο μέρος της μυθοπλασίας, ιδίως της επιστημονικής φαντασίας, απεικονίζει τα ανθρώπινα όντα να βρίσκονται σε πόλεμο με άλλα ζώα, υποβαλλόμενα σε ακραίες καιρικές μεταβολές, συγκρουόμενα με οντότητες από άλλον πλανήτη, άλλα ηλιακά συστήματα ή γαλαξίες. Μέχρι στιγμής, τα ανθρώπινα όντα έχουν επικρατήσει απέναντι σε τέτοιες ισχυρές δυνάμεις, τουλάχιστον από όσο γνωρίζουμε. Αλλά κάλλιστα είναι πιθανό ότι νέα είδη ή νέες τεχνολογίες θα μπορούσαν να εξουδετερώσουν τον homo sapiens και αυτές οι δυνάμεις θα μπορούσαν ή και όχι να καταγράψουν τι έχουν επιτύχει, τι έχουν εξοντώσει. Από όσο ξέρουμε, είδη όπως ο homo sapiens μπορεί να ζούσαν κάποτε στον πλανήτη μας ή σε έναν άλλον πλανήτη αλλά να εξουδετερώθηκαν από έμψυχες, καιρικές ή τεχνολογικές δυνάμεις. Αυτό είναι ένα άλυτο μυστήριο.
Να αποφασίσουμε αν θα συνεργαστούμε με τις ευφυείς μηχανές ή αν θα τις αποκλείσουμε από ορισμένες δραστηριότητες.
– Ποιες είναι οι αρχές της θεωρίας της «πολλαπλής νοημοσύνης»;
– Η θεωρία της «πολλαπλής νοημοσύνης» αναπτύχθηκε πριν από σαράντα χρόνια. Ηταν μια προσπάθεια σύνθεσης όλων των διαθέσιμων γνώσεων σχετικά με τον ανθρώπινο νου, την ανθρώπινη νόηση. Αυτό που προέκυψε από την προσπάθεια σύνθεσης δεδομένων από πολλές πηγές και κλάδους είναι το συμπέρασμα ότι δεν έχει νόημα να πιστεύουμε ότι υπάρχει μόνο μία μορφή νοημοσύνης, η οποία μπορεί να ελεγχθεί επαρκώς με ένα τεστ IQ. Αντιθέτως, η ανθρώπινη νόηση περιγράφεται καλύτερα ως σύνολο αυτόνομων ή ημιαυτόνομων υπολογιστικών συστημάτων. Τα συνήθη τεστ νοημοσύνης (IQ) αξιοποιούν τη γλωσσική και τη λογικομαθηματική νοημοσύνη, η οποία δεν είναι ίδια όταν συγκρίνετε έναν μαθηματικό με έναν ποιητή. Τα ανθρώπινα όντα έχουν τουλάχιστον 5-6 άλλες μορφές νοημοσύνης: για παράδειγμα, τη μουσική – ρυθμική νοημοσύνη, τη χωροταξική, την κιναισθητική, τη διαπροσωπική, την ενδοπροσωπική και τη φυσιοκρατική. Η διαπίστωση ότι ένα άτομο είναι αποτελεσματικό σε μία από αυτές τις μορφές νοημοσύνης δεν συνεπάγεται ούτε δύναμη, αλλά ούτε και αδυναμία στις άλλες μορφές νοημοσύνης.
– Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να δημιουργήσει τις δικές της αυτόνομες μορφές (πολλαπλής) νοημοσύνης;
– Κατ’ αρχάς, η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε κάλλιστα να δημιουργήσει νέες μορφές νοημοσύνης – καθώς και νέες μορφές βλακείας! Δεν το γνωρίζουμε, και ίσως να μην τις αναγνωρίζαμε ακόμη και αν λειτουργούσαν. Σκεφτείτε πως για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας δεν είχαμε συνειδητοποιήσει ότι οι φάλαινες και τα δελφίνια διέθεταν εξαιρετικά συστήματα επικοινωνίας και μνήμης – και ποτέ δεν είχαμε σκεφτεί ότι τα δέντρα και τα φυτά μπορούσαν να ανταλλάσσουν πληροφορίες. Ομως πολλοί ενημερωμένοι μελετητές παίρνουν τώρα στα σοβαρά αυτούς τους ισχυρισμούς.
– Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα ξεπεράσει τις γνωστικές ικανότητες των ανθρώπων. Πώς θα επηρεάσει η τεχνητή νοημοσύνη την επανεφεύρεση της ανθρώπινης διανοητικής λειτουργίας;
– Είμαι βέβαιος ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα ξεπεράσει τον άνθρωπο από ορισμένες απόψεις –και μάλιστα το έχει ήδη κάνει–, είτε πρόκειται για την αποτελεσματικότητα της επικοινωνίας, είτε για την ανίχνευση μικρών αλλαγών σε μια παρουσίαση, είτε ακόμη για τη λήψη αποφάσεων σε περιπτώσεις ιατρικών ή νομικών αντιπαραθέσεων. Ως ανθρώπινα όντα, πρέπει να αποφασίσουμε αν θα αποδεχθούμε απλώς την υποδεέστερη ικανότητά μας, αν θέλετε, την υποδεέστερη μορφή ή εύρος της νοημοσύνης μας, αν θα ενισχύσουμε τις δικές μας ικανότητες, αν θα συνεργαστούμε με την τεχνητή νοημοσύνη ή αν θα κηρύξουμε ορισμένες αποφάσεις (π.χ. ηθικά ή δεοντολογικά διλήμματα) ακατάλληλες για τα συστήματα της τεχνητής νοημοσύνης, τα οποία θα πρέπει να λαμβάνονται μόνο από τους ανθρώπους.
– Πώς η τεχνητή νοημοσύνη «προκαλεί» τα όρια της ανθρώπινης δημιουργικότητας;
– Εδώ έχουμε δύο διαφορετικά ερωτήματα: Είναι πολύ νωρίς για να προσδιοριστεί αν η τεχνητή νοημοσύνη θα περιορίσει ή θα ενισχύσει την ανθρώπινη δημιουργικότητα. Θα μπορούσε να την παρακινήσει ή να την υπονομεύσει. Εάν η τεχνητή νοημοσύνη δημιουργήσει όμορφη, νέα μουσική, τότε θα μπορούσε είτε να απογοητεύσει τους επίδοξους συνθέτες είτε να τους τονώσει ώστε να ανταγωνιστούν και ίσως να ξεπεράσουν την τεχνητή. Το γεγονός ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να παίζει τέλεια μουσική δεν με εμποδίζει να παίζω πιάνο κάθε μέρα. Δεν ανταγωνίζομαι την τεχνολογία – ανταγωνίζομαι τον εαυτό μου.
Κάν’ το όπως οι ωρολογοποιοί
Του Διομήδη Σπινέλλη
Στις αρχές του 16ου αιώνα η μέση τιμή ενός απλού ρολογιού ήταν αντίστοιχη με τον μηνιαίο μισθό ενός εργάτη. Τα ρολόγια τα συναρμολογούσαν τεχνίτες κατασκευάζοντας ξεχωριστά κάθε τους εξάρτημα. Μέσα σε έναν αιώνα η βιομηχανική επανάσταση και ο καταμερισμός της εργασίας μείωσαν την πραγματική τιμή τους κατά 87%. Σήμερα, ηλεκτρονικά ρολόγια από εξαρτήματα που παράγονται αυτοματοποιημένα σε κινεζικά εργοστάσια κοστίζουν κάτω από 10 ευρώ. Υπάρχουν όμως παράλληλα ρολόγια κόστους χιλιάδων ευρώ που συνεχίζουν να κατασκευάζονται με το χέρι από εξειδικευμένους ωρολογοποιούς στην Ελβετία. Τι μπορεί να μας διδάξει αυτή η εξέλιξη για τις αλλαγές που επέρχονται στην εργασία της γνώσης από την αλματώδη πρόοδο εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης, όπως του συστήματος ChatGPT;
Πολλοί θεωρούσαμε ότι θα έμεναν στο απυρόβλητο επαγγέλματα που βασίζονταν στη γνώση και τη δημιουργικότητα, όπως αυτά των ιατρών, των νομικών, των φιλολόγων, των μηχανικών, των μαθηματικών, των χημικών, των εικαστικών, των μουσικοσυνθετών, των γραφιστών, των δημοσιογράφων, των προγραμματιστών και των εκπαιδευτικών. Ομως η επαναστατική εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης μας διέψευσε. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι πρόσφατες επιτυχίες του μοντέλου GPT-4 σε εξετάσεις άσκησης επαγγέλματος των ΗΠΑ για ιατρούς (80%) και δικηγόρους (70%). Συνεπώς, όπως αυξήθηκε κατακόρυφα η αποδοτικότητα κατασκευής ρολογιών από το 1700 μέχρι σήμερα, το ίδιο πιθανώς θα γίνει και για πολλές εργασίες που περιλαμβάνονται σήμερα στην οικονομία της γνώσης. Αυτό θα συμβεί διότι πολλές θα μπορούν να εκτελούνται, υποβοηθούμενες ή πλήρως, από εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης. Η αύξηση της αποδοτικότητας θα έχει αντίκτυπο στην αγορά εργασίας, οδηγώντας σε μικρότερη προσφορά αντίστοιχων θέσεων και χαμηλότερους μισθούς. Οι αλλαγές αυτές δεν είναι πρωτοφανείς. Παρόμοιες είδαμε σε πολλές χειρωνακτικές εργασίες, από τους αγρούς μέχρι την οικοδομή, όταν οι μηχανές αντικατέστησαν τη μυϊκή δύναμη. Τον τελευταίο αιώνα είχαμε το αντίστοιχο φαινόμενο σε πολλές δουλειές γραφείου λόγω της εξέλιξης της πληροφορικής.
Oπως όμως σήμερα εξακολουθούν να υπάρχουν ωρολογοποιοί και ακριβά ρολόγια, έτσι μάλλον θα συνεχίσουν να υπάρχουν καλοπληρωμένες εργασίες της γνώσης, υψηλής όμως εξειδίκευσης και διαφοροποίησης. Κοντολογίς, οι εργασίες της γνώσης και δημιουργικότητας θα διαχωριστούν στις πολλές που θα καλύπτονται εκτεταμένα από εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης και στις λίγες που θα συνεχίσουν να εκτελούνται κυρίως από ανθρώπους. Oλες όμως θα επικουρούνται αυξανόμενα από υπολογιστές: πιο πολύ οι εργασίες χαμηλής εξειδίκευσης, λιγότερο αυτές που απαιτούν μεγαλύτερη πείρα και δεξιότητες. Πού θα παραμείνουν ισχυροί οι άνθρωποι;
Πρώτον στην κάλυψη πραγματικών αναγκών που δεν θα μπορούν να απαντηθούν ικανοποιητικά από εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης. Αναφέρω ενδεικτικά εργασίες σε περίπλοκα και μεγάλα συστήματα πάνω στα οποία δεν έχουν εκπαιδευτεί οι αλγόριθμοί τους, εργασίες με υψηλό ρίσκο, επίλυση προβλημάτων που απαιτούν σε βάθος κατανόηση των συνιστωσών τους, ουσιαστική επικοινωνία με ανθρώπους, χειρισμούς στον φυσικό κόσμο και, σίγουρα, έρευνα και καινοτομία. Για παράδειγμα, η χειρουργική είναι λιγότερο εκτεθειμένη στην τεχνητή νοημοσύνη από τη διαγνωστική ακτινολογία την οποία ήδη αποφεύγουν οι νέοι ειδικευόμενοι στις ΗΠΑ.
Δεύτερον, στην κάλυψη συναισθηματικών αναγκών: σε εργασίες που απαιτούν πολυεπίπεδη ανθρώπινη παρουσία, πραγματική ενσυναίσθηση, αυθεντικότητα και γνησιότητα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι εδώ οι μουσικοί ερμηνευτές, τα υψηλόβαθμα διοικητικά στελέχη, οι ηθοποιοί, οι ψυχολόγοι, οι ιερείς, οι πολιτικοί, οι δάσκαλοι και οι νηπιαγωγοί.
Τρίτον, σε επαγγέλματα όπου συντεχνιακές και συνδικαλιστικές πιέσεις θα δημιουργήσουν τεχνητά εμπόδια στην υιοθέτηση εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης. Αυτή είναι μια αρκετά πιθανή εξέλιξη, λόγω του ότι οι θιγόμενες επαγγελματικές ομάδες έχουν αποδεδειγμένα ισχυρά πολιτικά ερείσματα, τα οποία συχνά στη χώρα μας τα εκμεταλλεύονται προς ίδιον όφελος και εις βάρος του κοινωνικού συνόλου.
Η αντιμετώπιση των μεγάλων αλλαγών που φέρνει στην αγορά εργασίας η τεχνητή νοημοσύνη απαιτεί πολιτικές που θα προστατεύσουν όχι τις θέσεις εργασίας αλλά τους εργαζομένους μέσω επανακατάρτισης και προσαρμογών στην εκπαίδευση. Παράλληλα, πολιτικές που αίρουν εμπόδια στην υιοθέτηση της επαναστατικής αυτής τεχνολογίας μπορούν να ωθήσουν την οικονομική ανάπτυξη μέσω της προσφοράς καινοτόμων ή διεθνώς ανταγωνιστικών προϊόντων και υπηρεσιών.
Ο κ. Διομήδης Σπινέλλης είναι καθηγητής στο Τμήμα Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και στο Τμήμα Τεχνολογίας Λογισμικού του Πολυτεχνείου του Ντελφτ.