Οι βουλευτικές εκλογές του 2004 προκηρύχθηκαν στις 7 Ιανουαρίου και διεξήχθησαν στις 7 Μαρτίου. Στην πραγματικότητα η προεκλογική περίοδος είχε ξεκινήσει στο τέλος του 2003, όταν ο πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης είχε αποφασίσει να αποχωρήσει από την προεδρία του ΠΑΣΟΚ και να ενεργοποιήσει τις διαδικασίες διαδοχής, ενώ η οριακή νίκη του 2000 είχε προεξοφλήσει την ήττα του κυβερνώντος κόμματος στις επόμενες εκλογές. Η δεύτερη τετραετία Σημίτη και τρίτη συνεχόμενη θητεία ΠΑΣΟΚ σφράγισε την είσοδο της χώρας στην ΟΝΕ και σφραγίστηκε από την υποδειγματική προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων. Δεκάδες μικρά και μεγάλα έργα άλλαξαν τη φυσιογνωμία των υποδομών της χώρας, κατοχυρώθηκαν συνταγματικά οι ανεξάρτητες αρχές, ενώ ορόσημο αποτέλεσε η εξάρθρωση της τρομοκρατικής οργάνωσης «17 Νοέμβρη» το 2002, που έκλεισε έναν μακρύ, αιμοβόρο κύκλο ακροαριστερής βίας. Τόσο η ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. όσο και η ελληνική προεδρία της, το 2003, που σηματοδοτήθηκε από τη διεύρυνση με 10 νέα μέλη, ήταν αξιομνημόνευτες επιτυχίες, απόρροια της στοχοπροσήλωσης του πρωθυπουργού στο όραμα της Ενωμένης Ευρώπης και στην ανάγνωση του εθνικού συμφέροντος μέσα από αυτό το πρίσμα.
Ενώ στις διεθνείς σχέσεις και στα μεγάλα έργα η κυβέρνηση κατήγαγε σημαντικές νίκες, ο μεταρρυθμισμός της δέχθηκε ισχυρά πλήγματα εσωκομματικά, αντιπολιτευτικά και από ομάδες συμφερόντων. Η διαμάχη Κράτους – Εκκλησίας ξεκίνησε τον Μάιο του 2000, κράτησε 15 μήνες και εξελίχθηκε σε κίνημα διαμαρτυρίας υποκινούμενο από τον Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, ο οποίος έδινε πύρινους λόγους σε λαοσυνάξεις σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη –τελετουργία που θύμιζε τις πολιτικές συγκεντρώσεις της δεκαετίας 1980– ενώ ταυτόχρονα συνέλεγε υπογραφές για τη διενέργεια δημοψηφίσματος. Η υπογραφή του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης Κώστα Καραμανλή ήταν ενδεικτική της πολιτικής πόλωσης που είχε λάβει το θέμα. Τα τρία εκατομμύρια υπογραφές δεν έκαμψαν την αποφασιστικότητα του Σημίτη να εφαρμόσει την ευρωπαϊκή πολιτική προστασίας προσωπικών δεδομένων. Ενώ το μέτωπο της διαμάχης για τις ταυτότητες υποχωρούσε, η σφοδρή αντίσταση της αξιωματικής αντιπολίτευσης, των (πασοκικής πλειοψηφίας) συνδικάτων και των εργαζομένων ενάντια στη συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση, αλλά και η απόρριψή της από το Εκτελεστικό Γραφείο του κόμματος, προκάλεσε τη μεγαλύτερη κυβερνητική κρίση της τετραετίας την άνοιξη του 2001. Οχι μόνον υποχρέωσε σε αναδίπλωση, αλλά η δημοτικότητα του πρωθυπουργού τραυματίστηκε ανεπανόρθωτα, κάνοντας ξεκάθαρη την υπεροχή της Ν.Δ. σε όλους τους δείκτες μέτρησης της κοινής γνώμης, ένα μόλις χρόνο μετά τις εκλογές.
Ο Σημίτης επιχείρησε να αποκαταστήσει τη φθορά αφενός εσωκομματικά, τοποθετώντας τον Λαλιώτη στη θέση του γραμματέα, αφετέρου στην κοινή γνώμη, με ανασχηματισμό που υποβάθμιζε τον Παπαντωνίου –αρχιτέκτονα της «φούσκας» του χρηματιστηρίου– και απομάκρυνε τον Τσοχατζόπουλο από το υπουργείο Αμυνας το 2001. Η παρατεταμένη εσωκομματική αμφισβήτηση, ο κυνισμός σειράς κομματικών στελεχών επέτειναν την αρνητική εικόνα. Ούτε και η τελευταία προσπάθεια φυγής προς τα εμπρός με καθαίρεση του Λαλιώτη, έλεγχο του Εκτελεστικού Γραφείου, νέο κυβερνητικό ανασχηματισμό και εξαγγελία μέτρων εισοδηματικής σύγκλισης μέσω κοινωνικών μερισμάτων απέδωσε καρπούς το 2003, ενώ ήδη από το 2002 η νίκη της Ν.Δ. στις δημοτικές και νομαρχιακές εκλογές προϊδέαζε για την ήττα στις επερχόμενες βουλευτικές εκλογές.
Το προεκλογικό δίμηνο ήταν πυκνό σε πολιτικά γεγονότα. Η υψηλότατη δημοτικότητα του Γιώργου Παπανδρέου ήταν ταυτόχρονα το ισχυρότερο χαρτί και η τελευταία ευκαιρία του κόμματος στη δεδομένη συγκυρία. Η βελούδινη διαδοχή επικυρώθηκε από 6.000 συνέδρους στο συνέδριο της 6ης Φεβρουαρίου, ενώ δύο ημέρες αργότερα η συμμετοχή ενός εκατομμυρίου πολιτών στη διαδικασία επιλογής ηγέτη εγκαινίασε μια νέα εποχή άμεσης εκλογής ηγετών από κομματικά μέλη και συμπαθούντες, που αργότερα υιοθέτησαν και άλλα κόμματα. Ο νέος πρόεδρος επιχείρησε την ανανέωση: νέα ορολογία και αξίες, στο επίκεντρο των οποίων ήταν ο ενεργός πολίτης, η συμμετοχή, η πολυπολιτισμικότητα· νέα αντίληψη συμμαχιών που αποτυπώθηκε στην αμφίπλευρη διεύρυνση στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας με δύο στελέχη από την Αριστερά (Ανδρουλάκης, Δαμανάκη) και δύο από τη Δεξιά (Ανδριανόπουλος, Μάνος)· νέα εσωκομματική λειτουργία, με έμφαση στη συμπερίληψη στη λήψη αποφάσεων, στα τοπικά και ηλεκτρονικά δημοψηφίσματα, στην ίση στελέχωση ψηφοδελτίων από άνδρες και γυναίκες. Προτάσεις όπως η ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων, η μείωση των υπουργείων και της γραφειοκρατίας, η μεταφορά εξουσιών στην περιφέρεια, η ίση στελέχωση της ανωτάτης δημόσιας διοίκησης από γυναίκες και άνδρες, θεωρούνται ακόμη και σήμερα ριζοσπαστικές, καθώς και μια απόλυτα καινοτόμο τότε αντίληψη για την ψηφιακή επικοινωνία και διακυβέρνηση. Αν και μείωσαν αρχικά την ψαλίδα κατά 5,5 μονάδες, οι αντιδράσεις στην αλλαγή ονόματος και συμβόλων του κόμματος, αλλά και στη διεύρυνση, καθώς και η κακοφωνία και οι διαγραφές για την τροπολογία Πάχτα, υπαγόρευσαν την ολική επαναφορά στη σύγκρουση με παλαιούς όρους στην τελική ευθεία.
Με τον ευφημισμό του μεσαίου χώρου, ο Καραμανλής προσπάθησε να υπερβεί την ιστορική διαίρεση Αριστεράς – Δεξιάς.
Το «ώριμο φρούτο»
Eχοντας δημοσκοπικό προβάδισμα λίγο μετά τις εκλογές του 2000, η Ν.Δ. ακολούθησε τη στρατηγική του «ώριμου φρούτου». Με τον ευφημισμό του μεσαίου χώρου, προσπάθησε να υπερβεί την ιστορική διαίρεση Αριστεράς – Δεξιάς και να κερδίσει μη παραταξιακά ταυτισμένους, αλλά και με σημαία την καθημερινότητα του πολίτη, την επανίδρυση του κράτους και την επίκληση στα χρηστά πολιτικά ήθη: σε φαινόμενα κατάχρησης εξουσίας και διαφθοράς, αντέτεινε «σεμνά και ταπεινά». Σε επίπεδο στελεχών, ο Καραμανλής είχε επαναφέρει μετριοπαθή στελέχη όπως ο Γιώργος Σουφλιάς, ενώ είχε διαγράψει τον Γιώργο Καρατζαφέρη, που, με όχημα τον ριζοσπαστικά δεξιό ΛΑΟΣ, κατέβηκε αυτόνομα ήδη από τις νομαρχιακές του 2002. Η Ν.Δ. επέμεινε στην ενωτική καμπάνια μέχρι τέλους.
Η συμμετοχή στις εκλογές ήταν μαζική. Αν και το εκλογικό αποτέλεσμα κατέγραψε από τα υψηλότερα επίπεδα δικομματισμού, που άγγιξε το 86%, δηλαδή σχεδόν ίσο με των εκλογών του 1985 και του 2000, δεν σηματοδοτήθηκε από αντίστοιχη πόλωση μεταξύ των δύο μεγάλων κομμάτων. Τόσο η κόπωση από την ανακύκλωση στελεχών πρώτης γραμμής του ΠΑΣΟΚ για 11 συνεχόμενα χρόνια όσο και η επανατοποθέτηση της Ν.Δ. στο κέντρο αποτυπώθηκαν σε μια ιστορική νίκη, με ομοιόμορφη κατανομή δυνάμεων σε όλη την Ελλάδα και σε όλες τις κοινωνικο-δημογραφικές κατηγορίες (πλην πολύ νέων). Μπορεί η κυριαρχία ΠΑΣΟΚ να τελείωσε το 2004, η εκσυγχρονιστική διακυβέρνηση άφησε όμως παρακαταθήκη τη δυνατότητα της χώρας να συνδυάζει φιλόδοξους στόχους, διεθνείς και εγχώριους, οικονομική ανάπτυξη και δημοκρατική εμβάθυνση. Κάτι όχι, εντέλει, αυτονόητο.
Ο θρίαμβος
Το έπος τής Πορτογαλίας
Ηταν –και παραμένει μέχρι σήμερα– η μεγαλύτερη έκπληξη στο παγκόσμιο ποδόσφαιρο. Φτάνοντας στην Πορτογαλία τον Ιούνιο του 2004, η πειθαρχημένη Εθνική Ελλάδος του Οτο Ρεχάγκελ φιλοδοξούσε να κάνει μια αξιοπρεπή εμφάνιση. Κόντρα σε όλα τα προγνωστικά, θα φτάσει στον τελικό της 4ης Ιουλίου και θα επιβληθεί της οικοδέσποινας Πορτογαλίας (για δεύτερη φορά στο τουρνουά) κάνοντας το αδύνατο δυνατό.
Η ανάπλαση
Ο Μεγάλος Περίπατος
Το 2004, με την πεζοδρόμηση της Ερμού στο τμήμα από την Αγίων Ασωμάτων μέχρι την οδό Πειραιώς, αποδίδεται στους Αθηναίους ο Μεγάλος Περίπατος, μια ενιαία περιπατητική διαδρομή που θα ένωνε τους βασικούς αρχαιολογικούς χώρους της πόλης.
Η πόλη
Το τραμ επιστρέφει
«Πεζοί και οδηγοί πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί γιατί το τραμ έχει πάντα προτεραιότητα», προειδοποιούσαν οι εφημερίδες και ιστοσελίδες ανήμερα της επιστροφής του «νέου» μέσου στις 19 Ιουλίου 2004 στους δρόμους της πρωτεύουσας. Η εκ νέου ανάπτυξή του, ύστερα από μισόν αιώνα απουσίας, οφειλόταν στην ανάγκη σύνδεσης του κέντρου με τις ολυμπιακές εγκαταστάσεις σε Φάληρο και Ελληνικό. Κι επειδή δεν προλαβαίναμε να κάνουμε μετρό, φτιάξαμε τραμ.
Τι θυμάμαι
Η ευχή τού συνεργάτη
Στις εθνικές εκλογές του Μαρτίου του 2004 ήμουν δήμαρχος Αθηναίων αλλά, καθώς είχα δηλώσει ότι δεν θα καταθέσω την κομματική μου ταυτότητα, είχα πολύ ενεργό ρόλο στην προεκλογική εκστρατεία. Γύρισα τη μισή Ελλάδα και παντού έβλεπες ότι η Ν.Δ. θα είχε μια πολύ καθαρή και μεγάλη νίκη. Ενιωθες στην ατμόσφαιρα τη διάθεση των Ελλήνων να αλλάξουν σελίδα ύστερα από 11 χρόνια ΠΑΣΟΚ και έντονης οσμής σκανδάλων.
Παραμονές των εκλογών είχα φτάσει να κάνω τρεις ομιλίες την ημέρα. Μια ωραία στιγμή ήταν όταν πηγαίναμε από τη Μυτιλήνη στην Καβάλα με ένα μικρό ελικοφόρο αεροπλάνο και πέσαμε σε κακοκαιρία. Ενας συνεργάτης μου που φοβάται τα αεροπλάνα είχε τα γενέθλιά του και του σβήσαμε τούρτα, μήπως ξεχάσει τις αναταράξεις του αεροπλάνου. Μου λέει, μια ευχή μόνο έχω: Αν κερδίσουμε τις εκλογές και θέλει ο Κώστας Καραμανλής να σας κάνει υπουργό, ποτέ το υπουργείο Εξωτερικών. Τη συνέχεια την ξέρετε…
ΝΤΟΡΑ ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗ
Πρώην υπουργός Εξωτερικών
Η κατανάλωση
Στον πυρετό των malls
Είναι τα χρόνια της ανάπτυξης, του φθηνού χρήματος, των δανείων από το τηλέφωνο. Κανένα ακριβό ευρώ, κανένα σύννεφο στη διεθνή οικονομία δεν ήταν δυνατόν να αναχαιτίσει την καταναλωτική διάθεση των Ελλήνων και οι δύο μεγάλες πόλεις της χώρας ανταγωνίζονται για το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο στα πρότυπα των αμερικανικών malls. Θα προηγηθεί η Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 2005 με το Mediterranean Cosmos, το πρώτο σύγχρονο εμπορικό κέντρο που θα λειτουργήσει ποτέ στην Ελλάδα, για να ακολουθήσει ένα μήνα αργότερα το The Mall Athens στο Μαρούσι.
Το γεγονός
Welcome home!
Το ημερολόγιο έδειχνε 13 Αυγούστου 2004 όταν η χώρα ζούσε την κορυφαία της στιγμή εξωστρέφειας και επίδειξης προόδου. «Πολίτες του κόσμου, καλώς ορίσατε στη γιορτή της Αθήνας! Ολυμπιακοί Αγώνες, καλώς ορίσατε σπίτι σας!». Με αυτά τα λόγια συνόδευε η εκφωνήτρια της τελετής έναρξης τους τυμπανιστές του Δημήτρη Παπαϊωάννου στο πιο μαγικό τρίωρο που έχουμε να θυμόμαστε από οτιδήποτε ελληνικό παρουσιάστηκε σε διεθνές ακροατήριο και σε αυτή την κλίμακα. Μία ημέρα νωρίτερα είχε προκύψει το ανεκδιήγητο επεισόδιο με τους πρωταθλητές Κεντέρη και Θάνου.
H κ. Λαμπρινή Ρόρη είναι επίκουρη καθηγήτρια Πολιτικής Ανάλυσης στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Επιμέλεια: Δημήτρης Ρηγόπουλος