Αρκεί ένα μήνυμα στην ομαδική συνομιλία της τάξης στα social media. «Είσαι μεγάλη τ*», γράφουν και ακολουθεί η ανάρτηση φωτογραφίας της κοπέλας που στοχοποιείται με ένα αγόρι. Την επόμενη ημέρα, το ξεκαθάρισμα γίνεται στην αυλή ή στους δρόμους γύρω από το σχολείο και είναι τόσο βίαιο που οι εμπλεκόμενοι μαθητές φτάνουν στα Δικαστήρια.
Αυτή είναι μια τυπική ιστορία που συναντάει πλέον η Γεωργία Ευσταθιάδου, επιμελήτρια ανηλίκων στη Θεσσαλονίκη και υποψήφια διδάκτωρ στο τμήμα Κοινωνικής Εργασίας στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής.
Έκρηξη νεανικής βίας
Η «Κ» απευθύνθηκε στην Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων της Θεσσαλονίκης μετά από την έκρηξη νεανικής βίας που σημειώθηκε το τελευταίο διάστημα στη χώρα, με σκοπό να αφουγκραστεί τις σκέψεις των ίδιων των νέων πίσω από τις κλειστές πόρτες. Ως επιμελήτρια ανηλίκων, η κ. Ευσταθιάδου ερευνά τη ζωή των ανήλικων παραβατών που απασχολούν τη δικαιοσύνη, διατυπώνει προτάσεις σχετικά με την καταλληλότερη ποινική τους μεταχείριση και παράλληλα συμβουλεύει και υποστηρίζει τόσο τους ίδιους όσο και τις οικογένειές τους.
Η ίδια επιβεβαιώνει αυτό που υποψιαζόμαστε όλοι το τελευταίο διάστημα: «έχουμε την αίσθηση ότι έχουν αυξηθεί τα αδικήματα που σχετίζονται με τη βία αλλά έχουν “κατέβει” και οι ηλικίες». Όπως αναφέρει, παλαιότερα σε βίαια επεισόδια εμπλέκονταν κυρίως 17χρονοι, πλέον οι επιμελητές βλέπουν 15χρονους και 16χρονους, ενώ εμφανίζονται και παιδιά 13-14 ετών, που προηγουμένως δεν απασχολούσαν καθόλου.
Συχνά η διαμάχη ξεκινάει μέσω των social media και έπειτα συνεχίζεται στον πραγματικό κόσμο. Κάποιες φορές, ωστόσο, δεν χρειάζεται καν να συμβεί κάτι τόσο «χειροπιαστό». Περιγράφοντας πραγματικό περιστατικό, η κ. Ευσταθιάδου αναφέρει την ιστορία μιας κοπέλας που άκουσε από φίλες της ότι μια άλλη συμμαθήτριά της την σχολίαζε. Πήγε να της ζητήσει τον λόγο και όταν η άλλη αποκρίθηκε ότι δεν αξίζει καν να ασχοληθεί μαζί της, της απάντησε με μια μπουνιά. Η κατάσταση ξέφυγε και η θύτρια έφτασε μπροστά από το γραφείο της κ. Ευσταθιάδου. Όταν την ρώτησε τι είχε πει η άλλη κοπέλα εναντίον της, δεν γνώριζε καν.
Πώς ξεκινούν οι συμπλοκές
Όπως αναφέρει η επιμελήτρια, οι συνηθέστεροι λόγοι εξαιτίας των οποίων προκαλούνται οι καβγάδες είναι οι διαπροσωπικές και συναισθηματικές σχέσεις, η ιδιαιτερότητα ενός παιδιού -ο τρόπος δηλαδή που διαφοροποιείται από το σύνολο, από το να είναι πολύ καλός μαθητής μέχρι πάρα πολύ ψηλός σε σχέση με τους συμμαθητές του- ή η υποστήριξη μιας αθλητικής ομάδας.
«Μπορεί, ωστόσο, η αφορμή να είναι και ασήμαντη. Πολλές φορές έρχονται παιδιά και μας λένε ότι το σκηνικό ξεκίνησε από ένα επίμονο βλέμμα: “του ζήτησα τον λόγο γιατί με κοιτάει, με έβρισε και ξεκίνησε ο καβγάς”», τόνισε.
Τα περισσότερα περιστατικά που φτάνουν στο γραφείο της επιμελήτριας λαμβάνουν χώρα εκτός ή πέριξ του σχολείου. «Τελειώνοντας το σχολείο ή στο λεωφορείο, μπορεί να συναντηθούν και να ζητήσει τον λόγο ο ένας από τον άλλον», περιγράφει προσθέτοντας ότι συνήθως πηγαίνουν σε παρέες για να ζητήσουν τον λόγο. «Υπάρχει αυτή η αίσθηση της υποστήριξης από τον φίλο και έτσι γίνεται εύκολα η συμπλοκή».
«Δεν σκέφτηκα ότι θα φτάναμε εκεί που φτάσαμε».
Αυτό, ωστόσο, πριν από κάποια χρόνια δεν θα κατέληγε σε τέτοιας αγριότητας καβγάδες. Οι βαθύτερες αιτίες είναι πολλές αλλά εντοπίζονται σε τρία επίπεδα. Το πρώτο είναι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και η περίοδος της εφηβείας που δημιουργεί δυσκολία στη διαχείριση του συναισθήματος και φέρνει παρορμητικότητα. «[Οι ανήλικοι] λειτουργούν παρορμητικά. Αυτό είναι το πιο έντονο που μου περιγράφουν. Δεν ξέρω αν είναι και ένας τρόπος να δικαιολογήσουν τον εαυτό τους, αλλά σίγουρα είναι αυτό περιγράφουν: “Δεν το σκέφτηκα εκείνη τη στιγμή, δεν πήγα με αυτόν τον σκοπό, εγώ πήγα να τον ρωτήσω αλλά εκείνος μου είπε αυτό και μετά θύμωσα, δεν σκέφτηκα ότι θα φτάναμε εκεί που φτάσαμε, δεν είχα σκοπό να… , μια κλωτσιά του έριξα”».
Οι κρίσιμες ισορροπίες στο σχολείο και στην οικογένεια
Το δεύτερο κομματι σχετίζεται με την οικογένεια. «Πολλές φορές η εκδήλωση της επιθετικής συμπεριφοράς έχει να κάνει με το πώς επιλύονται οι οικογενειακές συγκρούσεις εντός του σπιτιού και πώς αντιμετωπίζουν οι γονείς τα προβλήματα. Παλαιότερα η οικογένεια ήταν μια συναισθηματική ομάδα, υπήρχε δέσιμο και αλληλεπίδραση, τώρα γίνεται κυρίως μια οικονομική ομάδα. Οι γονείς εστιάζουν στο τρέξιμο, στην καθημερινότητα και στη διεκπεραίωση και αφήνονται πίσω η τοποθέτηση ορίων και η διαχείρηση των συναισθηματικών καταστάσεων», δηλώνει στην «Κ» η επιμελήτρια, εξηγώντας πως μέσα στην οικογένεια μαθαίνεις τα όρια, την εξουσία, την ισότητα, ενώ η λάθος διαχείρισή τους μπορεί να ενθαρρύνει και μία λαθος συμπεριφορά. Η ίδια μάλιστα αναφέρει ότι πολλές φορές τα παιδιά της περιγράφουν ότι οι γονείς τους φεύγουν το πρωί και γυρνούν το βράδυ.
Πολύ σημαντικό ρόλο, όμως, παίζει και το σχολείο. «Το σχολείο έχει ένα σύστημα που έχει φύγει το τελευταίο διάστημα από τη συλλογική άμιλλα και την κοινωνική δράση, εστιάζοντας πολύ στην κατηγοριοποίηση των παιδιών. Τα κατηγοριοποιεί σε καλούς και κακούς μαθητές, σε πειθαρχημένους και απείθαρχους, οπότε όλα αυτά που συμβαίνουν ο καθηγητής δυσκολεύεται να τα διαχειριστεί. Όταν όμως ένας καθηγητής απαξιώνει τη διαδικασία [επίλυσης] ενός θέματος, φυσικό επόμενο είναι και το παιδί να απαξιώσει το σχολείο και το σύστημα». Η ίδια διαπιστώνει ότι το σχολείο εστιάζει σε ένα ατομικό και όχι συλλογικό επίπεδο επίλυσης του προβλήματος, θεωρώντας πως η ευθύνη του τελειώνει με την επιβολή μιας τιμωρίας, όπως η αποβολή.
«Το είδα σε challenge στο Tik Tok»
Αλλαγή σε σχέση με συμπεριφορές προηγούμενων ετών έχει φέρει και η συνεχής έκθεση των εφήβων στα social media. «Έγινε μια σύλληψη παιδιών. Δεν θα σας πω την πράξη στην οποία προέβησαν, αλλά αυτό που έκαναν ήταν ένα challenge (μια πράξη που προκαλεί ο ένας στον άλλο να κάνει μέσω social media) που είχαν δει στο Tik Tok», αναφέρει χαρακτηριστικά η Γεωργία Μπαλτήρα, επίσης επιμελήτρια ανηλίκων στη Θεσσαλονίκη, περιγράφοντας μια πρόσφατη εμπειρία της. Αυτό που καταλαβαίνει μιλώντας με τα παιδιά είναι πως πολλές φορές μιμούνται αυτά που βλέπουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. «Από την κουβέντα που κάνω μαζί τους, μου λένε ότι έχουν δει αντίστοιχες συμπεριφορές στα social media», δηλώνει στην «Κ», προσθέτοντας πως οι εικόνες αυτές επαναλαμβάνονται τόσες φορές στα μάτια των εφήβων που τα κάνουν να μην συνειδητοποιούν πλέον τις επιπτώσεις των πράξεων τους, με αποτέλεσμα να οδηγούνται μέχρι και στην παραβατικότητα απλά και μόνο για να ακολουθήσουν μια τάση που επικρατεί εκείνη τη στιγμή στο διαδίκτυο.
«Οι έφηβοι δεν μπορούν να το αντιληφθούν, δεν μπορούν ακόμα να το καταλάβουν γιατί είναι ένα κύμα, μια τάση που αγγίζει τις ψυχές τους, αλλά δεν μπορούν ακόμα να επεξεργαστούν».
Επιθετικότητα σε όλα τα κοινωνικά στρώματα
«Είναι η βία ως κουλτούρα επιτυχίας στην κοινωνία μας γιατί υπάρχει ο βίαιος πολιτικός, ο βίαιος καλλιτέχνης, ο βίαιος γονιός, ο βίαιος δάσκαλος. Όλα αυτά γράφουν στα παιδιά».
«Η παραβατικότητα μπορεί να έχει διαβαθμίσεις ανάλογα με το προφίλ και το οικονομικό στάτους. Η επιθετικότητα όμως μπορεί να είναι σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Δεν είμαι σίγουρη ότι η οικονομική κατάσταση μπορεί να διαφοροποιήσει μια τέτοια συμπεριφορά γιατί είναι συμπεριφορά ψυχοκοινωνικού χαρακτήρα. Το πώς δηλαδή ένα παιδί καλύπτεται ψυχοσυναισθηματικά έχει να κάνει με την ποιότητα των σχέσεων στην οικογένεια, το σχολείο και την κοινωνία», δηλώνει η κ. Ευσταθιάδου, συμπληρώνοντας πως απέναντι της φτάνουν παιδιά και από περιοχές που θεωρούνται πιο πλούσιες και από περιοχές που θεωρούνται πιο φτωχές. Οι κακές σχέσεις ή η απόσταση που μπορεί να αποκτήσει ένα παιδί από τον γονέα μπορεί να συμβεί και σε μια πλούσια και σε μια φτωχή οικογένεια καθώς και στις δύο περιπτώσεις οι γονείς μπορεί να δουλεύουν όλη την ημέρα.
Η κ. Ευσταθιάδου αναφέρεται και στον παράγοντα της κοινωνίας. Εκεί, όπως λέει, επικρατεί μια κουλτούρα εξουσίας, όπου επιτυχημένος θεωρείται αυτός που βγάζει λεφτά και έχει εξουσία. «Η επιθετική συμπεριφορά ενέχει το κομμάτι του πώς εξουσιάζω και επιβάλλομαι στον άλλον. Ο έφηβος την εντάσσει αυτή την κουλτούρα με έναν προκλητικό και αντισυμβατικό τρόπο. Η βία δεν είναι μόνο αυτή που ασκεί ο έφηβος στον συμμαθητή του, είναι η βία ως κουλτούρα επιτυχίας στην κοινωνία μας γιατί υπάρχει ο βίαιος πολιτικός, ο βίαιος καλλιτέχνης, ο βίαιος γονιός, ο βίαιος δάσκαλος. Όλα αυτά γράφουν στα παιδιά».
Η επίλυση
Όπως αναφέρει η έμπειρη επιμελήτρια, η εξέλιξη που μπορεί να έχει το παιδί από τις συμβουλευτικές συνεδρίες που γίνονται από την ίδια και τους συναδέλφους της εξαρτάται πολύ και από τον τρόπο που θα το διαχειριστούν οι γονείς, οι οποίοι συχνά προσπαθούν να δικαιολογήσουν τα παιδί.
Αν τόσο το παιδί όσο και οι γονείς ακολουθήσουν τις συνεδρίες και τις παραινέσεις των επιμελητών, η περίπτωση ενός εφήβου μπορεί να πάει πολύ καλά και να ξεφύγει από τον κύκλο βίας στον οποίο μπήκε. Για τη συνάδελφό της, την κ. Μπαλτήρα, η ηλικία είναι επίσης ένας σημαντικός παράγοντας. «Από τα 14 μέχρι τα 16 έτη, θεωρώ ότι είναι μια περίοδος ηλικιακή που τα παιδιά δεν συνειδητοποιούν πολλά πράγματα. Επειδή συνήθως το δικαστήριο τους έρχεται μεταγενέστερα, και περνάει ένα εύλογο διάστημα μέχρι να καταδικαστούν για την πράξη τους, οι περισσότεροι αναρωτιούνται πραγματικά πώς μπορεί να έπραξαν σε εκείνη τη δεδομένη στιγμή κάτι αξιόποινο. Η κουβέντα τους είναι, “πώς μπόρεσα και το έκανα;”».
Η υπηρεσία προωθεί επίσης πολύ συχνά το κομμάτι της συνδιαλλαγής και της έκφρασης συγγνώμης, να έρθει δηλαδή ο ανήλικος αντιμετωπος με το παιδί που χτύπησε, να το ακούσει πώς βίωσε τη διαδικασία αυτή, να εκφραστεί συναισθηματικά και έπειτα ο θύτης να του ζητήσει συγγνώμη. «Αυτό έχει τρομερό παιδαγωγικό χαρακτήρα, γιατί εκεί εκτυλίσσεται μπροστά σου μια συναισθηματική επαφή που έχει μεγάλη σημασία. Είναι σαν να πέφτουν οι μάσκες. Προσπαθουμε πραγματικά εκείνη τη στιγμή, να αντιμετωπίσει ο ένας τον άλλον ως ίσος και ο σκληρός να γίνεται ίσος με τον ευάλωτο. Χωρίς τους ρόλους αυτούς, επικοινωνούν σε ένα επίπεδο συναισθηματικό και εκεί γίνεται η σύνδεση», καταλήγει η κ. Ευσταθιάδου λέγοντας πως κλείσιμο αυτών των συναντήσεων είναι πολύ ενθαρρυντικό. «Πρόσφατα, δύο παιδιά έδωσαν από μόνα τους τα χέρια. Στο τέλος είπαν ο ένας στον άλλον: “όταν βρεθούμε θα πούμε ένα γεια, – ναι, τα αφήνουμε όλα πίσω”».