Είχαν περάσει τέσσερις ημέρες από την επιδρομή όταν με επιστολή του στις 31 Μαρτίου 1917 ο νομάρχης Δράμας Νικόλαος Μπακόπουλος ζητούσε τη βοήθεια της ελληνικής διπλωματικής αντιπροσωπείας στη Σόφια για την εύρεση των κλοπιμαίων. Οπως ανέφερε, 60 ένοπλοι είχαν διαρρήξει τη νύχτα της Μεγάλης Δευτέρας την Ιερά Μονή Παναγίας Εικοσιφοινίσσης στο Παγγαίο Oρος, κλείδωσαν στους φούρνους μοναχούς και βοσκούς και χτύπησαν δίχως οίκτο τους δύο γηραιότερους για να τους αποκαλύψουν πού φυλούσαν πολύτιμα κειμήλια. Απέσπασαν σπάνια χειρόγραφα από τη βιβλιοθήκη της μονής, φόρτωσαν τη λεία τους σε 24 μουλάρια και έφυγαν ανεμπόδιστοι. «Πρόκειται για εθνικούς θησαυρούς που ακόμη και οι Τούρκοι εισβολείς είχαν σεβαστεί εδώ και αιώνες», έγραφε τότε ο Μπακόπουλος στην επιστολή του. Δεκαετίες αργότερα, τρία από εκείνα τα χειρόγραφα εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια ανακαίνισης σε οίκο δημοπρασιών στο Μανχάταν και βρίσκονται ήδη στον δρόμο του επαναπατρισμού.
Είχαν πουληθεί το 2008 από τη Swann Auction Galleries σε έμπορο χειρογράφων στη Νέα Υόρκη, ο οποίος δύο χρόνια αργότερα τα επέστρεψε και έλαβε πίσω τα χρήματά του, καθώς υποπτεύθηκε ότι ήταν κλεμμένα. Εκτοτε τα χειρόγραφα παρέμεναν σε μια πλαστική σακούλα, ξεχασμένα σε ένα ράφι, στο γραφείο του επικεφαλής του οικονομικού τμήματος του οίκου δημοπρασιών. Ωσπου στις 17 Ιανουαρίου 2023, έπειτα από καθαρισμό του χώρου ενόψει μιας ανακαίνισης, η νέα εμπειρογνώμων του οίκου, Ντέβον Ιστλαντ, ενημερώθηκε για την ύπαρξή τους. «Δεν εργαζόμουν εδώ όταν είχαν πωληθεί και επιστραφεί. Μόλις τα παρέλαβα δεν υπήρξε δεύτερη σκέψη», λέει σε τηλεφωνική επικοινωνία της με την «Κ» η Ιστλαντ και εξηγεί ότι επικοινώνησε αμέσως για την υπόθεση με τον νομικό Γιώργο Τσουγκαράκη, γενικό σύμβουλο της Αρχιεπισκοπής Αμερικής. «Είναι σημαντικό όποιος βρίσκεται σε αυτή τη θέση να κάνει πάντα το ηθικά σωστό», προσθέτει η Ιστλαντ.
Δράστης ήταν ο Βλάντιμιρ Σις, ο οποίος είχε καλύψει τους Βαλκανικούς Πολέμους για την τσεχική εφημερίδα Narodni Listy.
Οπως αποκαλύπτει η ίδια, χωρίς να κατονομάζει τον προηγούμενο κάτοχο, τα χειρόγραφα είχαν καταλήξει στον αμερικανικό οίκο δημοπρασιών από την Τσεχία. Αυτή η αναφορά στο ιστορικό προέλευσης δεν φαίνεται να είναι τυχαία. Κεντρικό πρόσωπο στην αρπαγή των χειρογράφων ήταν ο, Τσέχος στην καταγωγή, Βλάντιμιρ Σις, ο οποίος είχε καλύψει τους Βαλκανικούς Πολέμους για την τσεχική εφημερίδα Narodni Listy και είχε εγκατασταθεί στη Βουλγαρία. Μπορεί να μην κατονομάζεται σε εκείνη την επιστολή του Μπακόπουλου, όμως σύμφωνα με άλλες πηγές είχε εμφανιστεί στη Μονή Εικοσιφοινίσσης τρεις μήνες πριν από την επιδρομή Βουλγάρων στρατιωτών παριστάνοντας τον αρχαιολόγο και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας και ζήτησε να δει τα σπάνια αντικείμενα που υπήρχαν στη συλλογή της. Η εισβολή που ακολούθησε και η αρχική μεταφορά των κλοπιμαίων στη Βουλγαρία έγιναν στο πλαίσιο απόπειρας αφελληνισμού της περιοχής. Το 1919 ο Σις φέρεται να πούλησε μέρος των κλοπιμαίων στη Φρανκφούρτη, ενώ αντιστοίχως η γυναίκα του έπραξε το ίδιο με άλλα αντικείμενα στην Πράγα.
Το ζήτημα της επιστροφής των χειρογράφων απασχολεί εδώ και δεκαετίες την ελληνική πλευρά. Στις 4 Δεκεμβρίου 2015 ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος ζητούσε με επιστολή του προς το Πανεπιστήμιο Πρίνστον τον επαναπατρισμό τεσσάρων αντίστοιχων κειμηλίων που είχαν καταλήξει στη βιβλιοθήκη του αμερικανικού ιδρύματος. Ανέφερε ότι η Μονή Εικοσιφοινίσσης είχε ιδρυθεί τον 5ο αιώνα μ.Χ. και ότι μέχρι τον 18ο αιώνα κατείχε 430 πολύτιμα θρησκευτικά χειρόγραφα. Τόνιζε ακόμη ότι βάσει της Συνθήκης του Νεϊγί η Βουλγαρία όφειλε να παραδώσει όλους τους θησαυρούς που είχε υφαρπάξει από άλλα κράτη. Η βουλγαρική πλευρά επέστρεψε 259 χειρόγραφα στην Ελλάδα, αριθμός που υπολείπεται κατά πολύ του συνόλου των κλοπιμαίων. Τελικά στις 13 Δεκεμβρίου 2018 ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος, η Μονή Εικοσιφοινίσσης και η Μητρόπολη Δράμας, εκπροσωπούμενοι από τους δικηγόρους Νέας Υόρκης Γιώργο Τσουγκαράκη και Ερικ Μπλούμενφελντ, κατέθεσαν αγωγή στις ΗΠΑ κατά του Πανεπιστημίου Πρίνστον διεκδικώντας τον επαναπατρισμό των θρησκευτικών χειρογράφων. «Βάσει των πληροφοριών που έχουμε στη διάθεσή μας, δεν βρήκαμε κανένα στοιχείο που να μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα χειρόγραφα που έχουμε στην κατοχή μας εκλάπησαν κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ή ότι αφαιρέθηκαν με άλλον ακατάλληλο τρόπο από την κατοχή του Πατριαρχείου», είχε δηλώσει τότε στην «Κ» εκπρόσωπος του Πρίνστον. Η υπόθεση βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη.
Την περασμένη Παρασκευή τα τρία χειρόγραφα παραδόθηκαν από τον οίκο Swann Auction Galleries στον Αρχιεπίσκοπο Αμερικής κ. Ελπιδοφόρο, σε μια τελετή που πραγματοποιήθηκε στον ναό του Αγίου Νικολάου στο Σημείο Μηδέν του Μανχάταν. Ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής αναμένεται να τα παραδώσει εντός Μαΐου στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, στην Κωνσταντινούπολη.