«Πολλές γυναίκες τρέμουν την εμμηνόπαυση. Φοβούνται πως θα γεμίσουν ρυτίδες, θα πάρουν κιλά, θα πάψουν να είναι ποθητές από τον σύντροφό τους. Εγώ αδημονούσα πότε θα ερχόταν η ώρα που θα γλίτωνα επιτέλους από τον βραχνά της περιόδου: τους έντονους πόνους και τις χούφτες με τα παυσίπονα, τις συχνές αιμορραγίες. Οι ελπίδες μου αποδείχθηκαν φρούδες. Στην εμμηνόπαυση με περίμεναν νέες δοκιμασίες: κλάματα και νεύρα δίχως λόγο και αιτία, εγερτήριο μέσα στα μαύρα μεσάνυχτα από ξαφνικά φουντώματα, συχνές επισκέψεις στην τουαλέτα, λίμπιντο στα τάρταρα και, στα μεγάλα ζόρια, φλερτ με την κατάθλιψη. Η καθημερινότητά μου ακούγεται εφιαλτική αλλά δεν είναι. Η κατάσταση παλεύεται. Αρκεί να έχεις γύρω σου ανθρώπους υποστηρικτικούς, που ξέρουν ότι για τα αδικαιολόγητα ξεσπάσματα, την κακή διάθεση ή τη μελαγχολική σιωπή σου ευθύνονται κυρίως τα άτιμα τα οιστρογόνα που πήραν τον κατήφορο…». Η ιστορικός και συγγραφέας Ελευθερία Κυρίμη είναι πενήντα τεσσάρων ετών και περιγράφει όσα αντιμετωπίζει τα τελευταία χρόνια, έχοντας περάσει το κατώφλι της «εγκατεστημένης εμμηνόπαυσης», όπως λέγεται στη γλώσσα της ιατρικής η πλέον των δώδεκα μηνών παύση της εμμήνου ρύσεως.
Αν σκεφτεί κανείς ότι η εμμηνόπαυση ενίοτε ξεκινάει μετά τα σαράντα έτη, θα συνειδητοποιήσει ότι οι περισσότερες γυναίκες περνούν τουλάχιστον το ένα τρίτο της ζωής τους ως «μετεμμηνοπαυσιακές». Αν συμπεριλάβουμε και τη μετάβαση στην εμμηνόπαυση, τότε ουσιαστικά μιλάμε για τη μισή τους ζωή. Μόνο στις ΗΠΑ οι γυναίκες άνω των 45 ετών είναι σήμερα περίπου 70 εκατομμύρια· ο αντίστοιχος αριθμός σε όλο τον κόσμο ξεπερνάει το ένα δισεκατομμύριο. Με δεδομένη τη γήρανση του παγκόσμιου πληθυσμού λόγω της υπογεννητικότητας, το ποσοστό των γυναικών που διανύουν την προεμμηνόπαυση ή τη μετεμμηνόπαυση θα αυξάνει διαρκώς.
Κουλτούρα αποσιώπησης
Ενα βαρύ πέπλο άγνοιας και προκαταλήψεων καλύπτει αυτό το κομμάτι της γυναικείας βιολογίας. Η σοβαρότητα των συμπτωμάτων υποτιμάται («Ιδέα σου είναι» ή «Κάνε υπομονή, θα περάσουν»), όπως και οι επιπτώσεις τους στην υγεία. Η κοινωνία στην πλειονότητά της αδιαφορεί – από το οικογενειακό, το φιλικό και το επαγγελματικό περιβάλλον μέχρι τα συστήματα υγείας. Η εμμηνόπαυση παραμένει θέμα ταμπού. Το τέλος της γονιμότητας θεωρείται νόσος. Πολλοί –και, φευ, πολλές– τη βλέπουν ως συνώνυμο του γήρατος, ως προοίμιο του θανάτου. Ετσι, μια κουλτούρα αποσιώπησής της, κυρίαρχη διαχρονικά στις πατριαρχικές κοινωνίες, περνάει ακόμα από γενιά σε γενιά.
Στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα, ένα τεράστιο χάσμα εξακολουθεί να υπάρχει ανάμεσα στην ιατρική γνώση και στην ενημέρωση που έχουν στη διάθεσή τους οι γυναίκες. Οι περισσότερες δεν ξέρουν τι να περιμένουν, δεν γνωρίζουν καν τι συμβαίνει στο σώμα τους και γιατί. Δεν ενημερώνονται έγκαιρα για τα συμπτώματα που θα αντιμετωπίσουν, ενώ ακόμα και όταν αυτά εμφανιστούν, συνήθως δυσκολεύονται να εξασφαλίσουν τα φαρμακευτικά και άλλα σκευάσματα που οι γιατροί ενδεχομένως θα τους συστήσουν λόγω οικονομικού κόστους. Στην πλειονότητά τους, άλλωστε, δεν συνταγογραφούνται.
Κι όμως, η εμμηνόπαυση δεν είναι ασθένεια, αλλά μια προγραμματισμένη από τη φύση αλλαγή, μια εξελικτική προσαρμογή αναγκαία για την επιβίωση του είδους, όπως η έναρξη της εμμήνου ρύσεως στην εφηβεία. Οπως τα κορίτσια προετοιμάζονται για την πρώτη τους περίοδο, έτσι θα έπρεπε και οι ενήλικες να εκπαιδεύονται για την εμμηνόπαυση πολύ νωρίτερα, αντί να αφήνονται μόνες, με τα βασανιστικά συμπτώματα αυτής της φάσης και πλήθος αντικρουόμενων πληροφοριών. Γιατί όταν καταλαβαίνουμε τι ακριβώς συμβαίνει στο σώμα μας, το αξιολογούμε ψύχραιμα και ζητούμε την κατάλληλη βοήθεια. Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, όμως, εστιάζοντας στις βιολογικές, ψυχολογικές, κοινωνικές και οικονομικές πτυχές της εμμηνόπαυσης.
Τι συμβαίνει στο σώμα
Η εμμηνόπαυση επέρχεται όταν δεν υπάρχουν πια στις ωοθήκες ωοθυλάκια ικανά για ωοθυλακιορρηξία, επομένως δεν υπάρχουν ωάρια. Αυτό συμβαίνει κατά μέσο όρο στην ηλικία των 50-52 ετών, μερικές φορές αρκετά νωρίτερα. Ενα από τα χαρακτηριστικά της είναι η δραστική μείωση των οιστρογόνων. Οι ορμονικές διακυμάνσεις που ξεκινούν τότε είναι δυνατό να πυροδοτήσουν ποικίλες αλλαγές. Τα συνήθη προβλήματα απλώνονται σε μια ευρεία γκάμα: από εξάψεις, νυχτερινή εφίδρωση, πόνο στις αρθρώσεις, διαταραχές του ύπνου, μείωση της σεξουαλικής επιθυμίας και άγχος, μέχρι προσωρινές μεταβολές στη γνωστική λειτουργία (σύγχυση, δυσκολία συγκέντρωσης), κατάθλιψη, μεταβολικό σύνδρομο, καρδιαγγειακά νοσήματα, οστεοπόρωση, λοιμώξεις του ουροποιητικού συστήματος.
Πολλές γυναίκες έχουν ήπια συμπτώματα, άλλες μέτρια, κάποιες σοβαρά. Επηρεάζονται από ένα πλέγμα παραγόντων: ηλικία, συννοσηρότητες, άσκηση, διατροφικές συνήθειες, μεταξύ άλλων. Συνήθως είναι προσωρινά, μερικές φορές όμως επιμένουν, γίνονται μακροχρόνια. Ειδικά η καρδιαγγειακή νόσος που συσχετίζεται με την εμμηνόπαυση προκαλεί στις ΗΠΑ σχεδόν 400.000 θανάτους ετησίως, την ώρα που 40.000 γυναίκες πεθαίνουν από καρκίνο του μαστού. Το θέμα δεν είναι ποια αρρώστια θεωρεί κανείς λιγότερο ή περισσότερο «κακή», αλλά να έχουμε μια καθαρή εικόνα του συνόλου των ασθενειών που προσβάλλουν τις γυναίκες, ώστε να τις αξιολογούμε σωστότερα.
Η ηλικία της εμμηνόπαυσης είναι κατά κύριο λόγο γενετικώς καθορισμένη· σε ποσοστό 30%-85%, σύμφωνα με μελέτες. Αν μια μητέρα έχει την τελευταία της έμμηνο ρύση σε ηλικία 45 ετών και κάτω ή 54 ετών και άνω, η κόρη της έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να μπει στην εμμηνόπαυση εξίσου νωρίς ή αργά. Η επιβαρυμένη κατάσταση υγείας γενικά, όπως και ορισμένες παθήσεις (π.χ. αυτοάνοσα νοσήματα, λοίμωξη HIV) συσχετίζονται με μικρότερη ηλικία εμμηνόπαυσης. Σε ηλικία 40-45 ετών συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο καρδιαγγεικών παθήσεων και οστεοπόρωσης.
Τα συμπτώματα και η έντασή τους επηρεάζονται από ένα πλέγμα παραγόντων: ηλικία, συννοσηρό- τητες, άσκηση, δια- τροφικές συνήθειες, μεταξύ άλλων.
Η εμμηνόπαυση κοστίζει κάθε χρόνο στις Αμερικανίδες περίπου 1,8 δισ. δολάρια σε χαμένες ώρες εργασίας, σύμφωνα με μελέτη της Mayo Clinic που δημοσιεύθηκε πρόσφατα και στην οποία συμμετείχαν 4.400 γυναίκες ηλικίας 45 έως 60 ετών. Εκτός από τις επιπτώσεις στην παραγωγικότητα, κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητο είναι και το ιατρικό κόστος των προβλημάτων υγείας που δημιουργεί: 25 δισ. δολάρια, πάντα στις ΗΠΑ, όπου οι γυναίκες ηλικίας 45 έως 54 ετών αποτελούν το 20% του συνολικού εργατικού δυναμικού. Η μελέτη δεν περιλαμβάνει το κόστος που σχετίζεται με την αλλαγή ή την απώλεια εργασίας ή την αναγκαστική πρόωρη συνταξιοδότηση.
Αποδυνάμωση και φόβος
«Αν η εμμηνόπαυση ήταν στο Trip-Advisor θα είχε μόνο ένα αστεράκι: “Αυτό το μέρος έχει πρόβλημα με τη ρύθμιση της θερμοκρασίας. Αλλοτε σκας από τη ζέστη κι άλλοτε τρέμεις από το κρύο. Αψηφά τους νόμους της θερμοδυναμικής. Δεν το συνιστώ καθόλου!”», λέει η Καναδή Τζεν Γκάντερ, γυναικολόγος με εικοσιπενταετή εμπειρία, αρθρογράφος (New York Times, Τhe Cut, USA Today, The Hill, Self) και συγγραφέας του βιβλίου «Η βίβλος της εμμηνόπαυσης» που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Κάθε άλλο παρά αστείο είναι βέβαια το θέμα. «Η σιωπή γύρω από την εμμηνόπαυση στερεί από τις γυναίκες την ενημέρωση που χρειάζονται, πράγμα που τις αποδυναμώνει, τους προκαλεί φόβο και δυσχεραίνει τον ενεργό τους ρόλο στη διεκδίκηση της ποιοτικής περίθαλψης που δικαιούνται».
«Κατά συνέπεια, πολλές υπομένουν συμπτώματα ή δεν υποβάλλονται σε σημαντικούς προσυμπτωματικούς ελέγχους και θεραπείες, γιατί αν εκφράσουν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν θα πέσουν σε έναν τοίχο από γενικότητες, όπως: “Α! Αυτό είναι κάτι που παθαίνουν οι γυναίκες” ή “Δεν είναι και τόσο τρομερό”. Το πρόβλημα με την εμμηνόπαυση δεν περιορίζεται μόνο στην έλλειψη ενημέρωσης και την αγνόηση από την ιατρική. Οι γυναίκες μού λένε πόσο μοναχική εμπειρία είναι, ότι δεν υπάρχουν σχετικές αφηγήσεις ή παραδόσεις, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει ούτε ένα ανεπίσημο γυναικείο δίκτυο πληροφόρησης, για να αναπληρώσει το κενό που αφήνει η ιατρική. Δεν υπάρχει τίποτε για να τους προσφέρει παρηγοριά», συνεχίζει η Γκάντερ.
Ακριβώς αυτό, μόνη και αβοήθητη, αισθάνθηκε η ακτινοθεραπεύτρια – ογκολόγος Μαρία Συνοδινού – Μενεγάκη, που βίωσε πολύ έντονα τα συμπτώματα της εμμηνόπαυσης: «Το πιο δύσκολο κομμάτι ήταν όταν βρισκόμουν στη δουλειά, στο νοσοκομείο. Ξαφνικά γινόμουν μούσκεμα στον ιδρώτα, το πρόσωπό μου κοκκίνιζε, οι ασθενείς και οι συνάδελφοι με κοιτούσαν περίεργα, αισθανόμουν αμηχανία, ντρεπόμουν. Αναζήτησα λύσεις. Μου πρότειναν ορμονική θεραπεία αλλά αποφάσισα να μην πάρω. Φοβήθηκα τον καρκίνο του μαστού. Σχεδόν έξι χρόνια κύλησαν έτσι, άσχημα. Αιφνιδιάστηκα. Αν και γιατρός, δεν ήμουν προετοιμασμένη γι’ αυτό που θα αντιμετώπιζα. Για τη γενιά μου η εμμηνόπαυση ήταν θέμα ταμπού. Ούτε με τις φίλες μου δεν το συζητούσαμε. Αυτό πρέπει να αλλάξει, επιτέλους».
Ενημέρωση, λοιπόν. Το άλφα και το ωμέγα στην εμμηνόπαυση. Γιατί, όπως τονίζει η Τζεν Γκάντερ, «οι ακριβείς πληροφορίες θα βάλουν μια τάξη στο χάος και την αβεβαιότητα. Η γνώση έχει τη δύναμη να διασκεδάζει τους φόβους και να προσφέρει επιλογές αντιμετώπισης. Ακόμα και αν μια γυναίκα επιλέξει να μην κάνει τίποτα, θα είναι και αυτή μια “πράξη” από θέση ισχύος, μια εκδήλωση αυτοδιάθεσης».
Αντί επιλόγου
Σε πολλούς λαούς, όπως θα μάθει κανείς διαβάζοντας τη «Βίβλο της εμμηνόπαυσης», δεν χρησιμοποιείται η λέξη εμμηνόπαυση. Στα ολλανδικά υπάρχει το «overgang», δηλαδή πέρασμα· στα φινλανδικά το «vaihdevuodet», αλλαγή έτους· στα ιαπωνικά το «konenki», αλλαγή φάσης στη ζωή. Εχει διαπιστωθεί ότι σε χώρες όπου η κουλτούρα είναι διαφορετική, οι γυναίκες υποφέρουν λιγότερο από τα συμπτώματα της εμμηνόπαυσης…
Τον 16ο αιώνα οι πρώτες αναφορές
Συμπτώματα εμμηνόπαυσης καταγράφονται στη δυτική ιατρική ήδη από τον 16ο αιώνα. Η πρώτη επίσημη πραγματεία εκδόθηκε το 1710 και το περιεχόμενό της συνοψίζεται ως εξής: «Τελευταία έμμηνος ρύση, έναρξη της ασθένειας». «Πατέρας» του όρου ήταν ο Γάλλος γιατρός Σαρλ ντε Γκαρντάν, που το 1812 χρησιμοποίησε τη λέξη «ménespausie» (από τις ελληνικές μήνας + παύσις) σε ένα βιβλίο που υστερούσε σε πληροφορίες και ιατρική γνώση, ξεχείλιζε όμως από πατριαρχία. Σε αυτό περιέγραφε την εμμηνόπαυση ως μια ιδιαίτερα επικίνδυνη περίοδο, που συνοδευόταν από την απώλεια και της «χρησιμότητας» και της θηλυκότητας των γυναικών και σήμαινε το τέλος της κοινωνικής ζωής τους. Στερούμενες πλέον τη δυνατότητα να βιώνουν τη μητρότητα και την ικανότητα να γοητεύουν τους άνδρες, οι μετεμμηνοπαυσιακές, σύμφωνα με τον Ντε Γκαρντάν, όφειλαν να αποσυρθούν από την κοινωνική ζωή και να κλειστούν στα σπίτια τους. Ενα ρέκβιεμ για τις γυναίκες της μέσης ηλικίας…
Οι αριθμοί
70 εκατ. είναι σήμερα οι γυναίκες άνω των 45 ετών μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες.
45-54 ετών το 20% του συνολικού εργατικού δυναμικού.
1,8 δισ. δολάρια κοστίζει κάθε χρόνο στις Αμερικανίδες η εμμηνόπαυση σε χαμένες ώρες εργασίας.
25 δισ. δολάρια είναι το ιατρικό κόστος των προβλημάτων υγείας που προκαλεί.