«Είμαι σκέτη καταστροφή! Νομίζω πως φταίω εγώ για ό,τι έγινε στη βόρεια Εύβοια», ήταν οι πρώτες κουβέντες του Ρόμπιν Λέιν Φοξ, με το οξυδερκές αυτοσαρκαστικό χιούμορ του. Ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας της Οξφόρδης και μακροβιότερος επιφυλλιδογράφος του βρετανικού Τύπου (έχει τη στήλη για την κηπουρική στους Financial Times τα τελευταία 53 χρόνια!) καθόταν πριν από λίγες ημέρες απέναντί μου, με τη βοτανολόγο Χάριετ Ριξ, στο φιλόξενο σπίτι του ζεύγους Μιχάλη και Δέσποινας Μόσχου, στο Κολωνάκι. Μόλις είχαν επιστρέψει όλοι τους στην Αθήνα, μετά μια διήμερη αυτοψία στα καμένα του νησιού, όπου οι οικοδεσπότες και φίλοι τους έχουν ένα καταπληκτικό κτήμα με βιολογική καλλιέργεια από καρυδιές. Η έκταση αυτή διεσώθη από τη φωτιά χάρη σε ένα ξαφνικό γύρισμα του ανέμου. Eνα μικρό θαύμα μέσα στο πύρινο χάος του 2021, που κατάπιε με τις φλόγες του έκταση ίση με της Νάξου.
«Το 2008», συνέχισε ο Λέιν Φοξ, «έγραψα ένα πόνημα με τίτλο “Travelling Heroes” (Οι ήρωες που ταξιδεύουν) με πρωταγωνίστρια την αρχαία Εύβοια και τους τολμηρούς κατοίκους της που έφτασαν έως τη Συρία και τη νότια Τουρκία, τον 8ο και τον 9ο αιώνα, ανοίγοντας τους θαλάσσιους δρόμους εμπορίου και εποικισμού για τους υπόλοιπους Ελληνες. Ηταν πρωτοπόροι και ξεχωριστοί σε πολλούς τομείς. Για να τελειώσω την έρευνα, που πήρε 25 χρόνια, επισκεπτόμουν συνεχώς τον τόπο αυτό και θαύμαζα την απίστευτη φύση του. Και πού βρισκόμαστε σήμερα; Η βόρεια Εύβοια κάηκε, η Συρία ισοπεδώθηκε από τον πόλεμο και η νότια Τουρκία από σεισμό. Πιστεύω ότι πρέπει να μου απαγορεύσουν να γράφω βιβλία και, κυρίως, να μη με καλούν κάπου…», πρόσθεσε.
«Μαγικά δάση»
«Και εγώ θυμάμαι την Εύβοια εκείνη την περίοδο προ της καταστροφής», έσπευσε να συμπληρώσει η 32χρονη Χάριετ. Είναι θυγατέρα του περίφημου βοτανολόγου Μάρτιν Ριξ, το όνομα του οποίου δόθηκε προς τιμήν του σε ένα νέο φυτό που ανακαλύφθηκε στην Εύβοια, τη Fritillaria Rixii, από ένα συνάδελφό του βοτανολόγο. Η κόρη του ανακάλεσε, λοιπόν, τα ταξίδια που έκανε ως παιδί με τον πατέρα της στα πανέμορφα αυτά μέρη που έγιναν στάχτη και άρχισε να περιγράφει τα μαγικά δάση από καστανιές που δεν επέζησαν από τις φλόγες. Είχα μπροστά μου δύο ξένους που μιλούσαν για την πατρίδα μας με αμέριστη αγάπη και γνώση, δύο φιλέλληνες που ήθελαν να στέρξουν την καμένη γη.
Ομως, τι ακριβώς αναζητούσαν οι δύο Βρετανοί ανάμεσα στα χιλιάδες απανθρακωμένα πεύκα και στις δρυς; Αποδέχθηκαν την πρόσκληση του ζεύγους Μόσχου να δουν από κοντά την πληγείσα περιοχή, για την οποία έχει εκπονηθεί ένα τεράστιο σχέδιο αλλά ακόμη δεν έχει εφαρμοστεί, ούτε φαίνεται να έχει αποδώσει καρπούς στο επίπεδο των ανθρώπων που έχασαν τα πάντα. «Ελληνες και ξένοι δημοσιογράφοι ασχολήθηκαν εντατικά με το μέρος αυτό ακριβώς μετά την πυρκαγιά. Εγώ όμως που γράφω για τα δέντρα και τα φυτά, για τη χλωρίδα υπό την ευρεία έννοιά της, περίμενα δύο χρόνια για να έρθω να δω την κατάσταση, να δω ποια ήταν η απόκριση της ίδιας της φύσης στην καταστροφή που προηγήθηκε. Οσο για τη Χάριετ Ριξ, μέλος του Tree Council στη Βρετανία, με ειδικές γνώσεις στο πεδίο αυτό, ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος να με συνοδεύσει στο ταξίδι», υπογράμμισε για τη νεαρή επιστήμονα, η οποία τώρα γράφει ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο με θέμα τα δέντρα.
«Υπάρχει μια ορατή διαδικασία αναγέννησης, που με έκανε να διατηρώ ελπίδες. Δεν βρισκόμαστε πια στην κόλαση του Δάντη», λέει γεμάτος αισιοδοξία ο Βρετανός καθηγητής.
«Εξηγώ σε αυτό το βιβλίο ότι τα δέντρα δεν μπορούν να τρέξουν, να κυνηγήσουν ή να σκοτώσουν. Είναι ακίνητα και άοπλα. Εχουν όμως τους δικούς τους μηχανισμούς. Μπορούν να διαμορφώσουν το περιβάλλον τους μέσα από τη βιοχημεία. Οπότε με ενδιέφερε πολύ να διαπιστώσω τι έγινε μετά τις φωτιές του 2021», τόνισε η Ριξ, η οποία γνωρίστηκε με τον Λέιν Φοξ χάρη στη φιλία του τελευταίου με τον πατέρα της. Οντως, για ένα Σαββατοκύριακο, είδαν με τα μάτια τους ποια είναι η κατάσταση που αφορά το 1/3 του νησιού. Δίσταζα να τους ρωτήσω τις εντυπώσεις τους. Η απάντησή τους ωστόσο με ξάφνιασε. «Οταν είχα πρωτοαντικρίσει εικόνες από τι άφησε πίσω της η πυρκαγιά, νόμισα ότι είχε έρθει το τέλος του κόσμου, είχε καταστραφεί η φύση που περικύκλωνε τους αγαπημένους μου Travelling Heroes. Τώρα όμως που πήγα εκεί, πρέπει να σας πω ότι υπάρχει μια ορατή διαδικασία αναγέννησης, που με έκανε να διατηρώ ελπίδες. Δεν βρισκόμαστε πια στην κόλαση του Δάντη, αλλά σε ένα είδος πουργκατορίου. Φυσικά, είδαμε άπειρα καμένα πεύκα, αλλά διαπιστώσαμε επίσης ότι ένα ενδημικό είδος δρυός έχει αρχίσει να ξεπετάγεται από τις ρίζες των παλαιών δρυών, σαν μια πράσινη χαμηλή μπορντούρα μέσα στη μαυρίλα».
Η Χάριετ συμφωνεί με ενθουσιασμό: «Είναι ένα καταπληκτικό δέντρο, που σχετίζεται με ένα είδος που υπάρχει στη βόρεια Ελλάδα αλλά και στην Τροία, μόνο που στην Εύβοια είναι σε πιο μικρό μέγεθος. Εχει την ιδιότητα να ξαναβγαίνει γρήγορα μετά τη φωτιά, να ξαναβλασταίνει. Είναι ένα εξαιρετικά συγκινητικό θέαμα». Και ο Λέιν Φοξ προσθέτει: «Τη βλέπετε, είναι μια πραγματική επιστήμονας! Εγώ που είμαι πιο ρομαντικός, πείτε με και κουτό ή ποιητικό, πιστεύω ότι το δέντρο αυτό ήρθε από την αρχαία Τροία μετά τον πόλεμο. Μπορώ να φανταστώ τους πολεμιστές να γυρίζουν πίσω από τη δεκαετή εκστρατεία και να φέρνουν μαζί τους αυτό το δενδρύλλιο που το φύτεψαν στη μνήμη του ηγέτη τους, ο οποίος έπεσε νεκρός, ήταν από τους πρώτους σκοτωμένους της Ιλιάδας. Και οι δώδεκα θεοί έσπευσαν να το προστατεύσουν μέχρι τις ημέρες μας», σχολίασε ο Λέιν Φοξ, που είναι ο κατεξοχήν ειδήμων στην ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και είχε συμβουλεύσει τον Ολιβερ Στόουν στη χολιγουντιανή ταινία για τον στρατηλάτη, αναλαμβάνοντας μάλιστα και ρόλο κομπάρσου στο φιλμ.
«Μετά κάθε φωτιά υπάρχει πάντα η διαδικασία κατά την οποία το δάσος προσπαθεί να αναγεννηθεί. Ομως, συμβάλλουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν τον χρόνο που θα γίνει κάτι τέτοιο, όπως η ταχύτητα και η ένταση της φωτιάς, η ποιότητα του εδάφους. Πρέπει να δει κανείς την κάθε περίπτωση ξεχωριστά. Αυτό που δεν καταλαβαίνουμε είναι ότι μια καταστρεπτική πυρκαγιά μάς προσφέρει ένα γόνιμο χώμα που μάλιστα δέχεται άμεσα τις αχτίδες του ηλίου, αφού τα δέντρα δεν κάνουν πια σκιά. Δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για καλλιέργειες», εξηγεί η Χάριετ. «Εδώ ακριβώς βρίσκεται το πρόβλημα, όχι μόνο στην Εύβοια αλλά παντού στον κόσμο. Οι περιβαλλοντολόγοι και οι δασάρχες θέλουν να αναδημιουργηθεί ακριβώς το ίδιο δάσος που κάηκε με τα ίδια δέντρα. Προσωπικά το θεωρώ τεράστιο λάθος. Εγώ στη βόρεια Εύβοια θα δημιουργούσα σε ένα κομμάτι της καμένης γης έναν υποδειγματικό βοτανικό κήπο, επίσης θα αναμείγνυα καλλιέργειες με αναφυτεύσεις. Αυτό βοηθά τρομερά και τους κατοίκους που ζουν στην περιοχή, δίνοντάς τους κίνητρα να μείνουν χάρις στη δουλειά. Δυστυχώς, όμως, δεν υπάρχει αυτή η ευελιξία. Δεν πρέπει πάντως να ξεχωρίζεις τους κατοίκους από το περιβάλλον. Να σώσεις το ένα και να αφήσεις το άλλο. Θέλει μια συνολική προσέγγιση».
Την έλλειψη κινήτρων σχολίασε και ο Μιχάλης Μόσχος, που ξέρει καλά την περιοχή λόγω του κτήματος, αλλά και της επαφής του με τους κατοίκους των χωριών: «Η ενίσχυση του πληθυσμού μέσω των επιδομάτων για τους πυρόπληκτους αλλά και η αύξηση του τουρισμού με το Evia Pass δεν έρχονται να διορθώσουν μια σειρά από σημαντικά θέματα που προϋπήρχαν της πυρκαγιάς, αλλά αυτή έφερε το τελειωτικό χτύπημα στην περιοχή. Και πιο πριν δεν είχαμε καλά οδικά δίκτυα για μεταφορές, κάτι που φάνηκε και στην κατάσβεση. Ο πληθυσμός είχε αρχίσει να αραιώνει, η αγροτική οικονομία να αποδυναμώνεται. Οταν όλα έγιναν στάχτη, οι άνθρωποι απέμειναν σε μια ερημιά που χρειάζεται να περιμένουν 20 ολόκληρα χρόνια για να ξαναδούν το πράσινο να αποκαθίσταται. Σκεφτείτε αυτούς που ασχολούνταν με την υλοτομία, το ρετσίνι, είχαν παραγωγές. Πώς θα ζήσουν οι άνθρωποι; Δυστυχώς, στο σχέδιο που εκπονήθηκε από την πολιτεία υπήρχε η πρόνοια διασύνδεσης με φορείς, πανεπιστήμια, αλλά όχι με τις ίδιες τις κοινότητες. Οι κάτοικοι δεν είχαν τον δικό τους λόγο για τα πράγματα που τους αφορούν άμεσα», σημειώνει στην «Κ».
Οι μέλισσες τα κατάφεραν
Κάποιοι από τους Ευβοείς στάθηκαν πιο τυχεροί, όπως οι μελισσοπαραγωγοί. Στην αρχή υπήρχαν φόβοι πως όλες οι μέλισσες θα έφευγαν διότι δεν θα υπήρχε τροφή, αφού χάθηκαν πλέον τα δέντρα. Με το καιρό, όμως, φύτρωσαν πολλά λουλούδια και έτσι πάλι υπάρχει μέλι όχι από τα πεύκα αλλά από άνθη. Ετσι διασώθηκε ένα μικρό κομμάτι της παραγωγής, αλλά αυτό βέβαια δεν αρκεί για να συντηρήσει την τοπική οικονομία. Λίγο προτού αποχωριστούμε, ρώτησα και τους δύο αν επέστρεψαν αισιόδοξοι ή απαισιόδοξοι από τη βόρεια Εύβοια: «Τα δάση και το πράσινο πολύ αργά θα αποκατασταθούν, θα ξαναγίνουν ίσως όπως παλιά», λέει ο Ρόμπιν Λέιν Φοξ, συμπληρώνοντας: «Εγώ έχω και μια ηλικία, μάλλον δεν θα προλάβω να τα δω όπως η Χάριετ, που είναι νέο κορίτσι. Το ζήτημα είναι πάντα οι άνθρωποι, αυτοί να καταφέρουν να βρουν ένα νέο βηματισμό, να έχουν δουλειές, να μπορούν να επιβιώσουν». Η Χάριετ συμφωνεί: «Δεν υπάρχει πιο δύσκολο πράγμα από το να βλέπεις αυτό που κάποτε σε περιέβαλλε να έχει γίνει στάχτη και εσύ να μην ξέρεις τι να κάνεις. Μαζί με τα πεύκα, τις δρυς και τις καστανιές πρέπει να ξανανθίσουν και οι άνθρωποι. Αυτό είναι το πιο δύσκολο, γιατί οι ζωές μας είναι πεπερασμένες χρονικά όχι όπως των δασών που αναγεννώνται μέσα στην αιωνιότητα της φύσης».