Η ανακάλυψη στο αρχείο του Σπύρου Π. Σκούρα (Stanford University) υλικού με θέμα την επίσκεψη του Γεωργίου Παπανδρέου στην Αμερική τον Ιούνιο του 1964 αλλά και επιστολογραφίας με τον πρόεδρο Τζόνσον αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές μιας περιόδου που ακόμα προσεγγίζεται με αριστερή μυωπία. Η άρνηση του Ελληνα πρωθυπουργού για κατ’ ιδίαν συνάντηση με τον Τούρκο ομόλογό του δεν ήταν ακριβώς Σπαρτιάτικο «όχι» στον Αμερικανό πρόεδρο. Ούτε ο τελευταίος έσυρε σε συνομιλίες τις δύο επίμαχες πλευρές εις βάρος της Ελλάδας. Η δε περιβόητη (αλλά ιδιωτική και συνηθισμένη) βωμολοχία του ήταν ξέσπασμα ενός πολιτικού της δράσης ενάντια στην εκμετάλλευση των θεσμών από πολιτικούς που δεν εννοούν να λύσουν ένα ακανθώδες πρόβλημα. Στην ιστορία μετράνε οι πράξεις. Ο Τζόνσον υπήρξε ο μόνος Αμερικανός πρόεδρος που προσωπικά επιχείρησε να λύσει το Κυπριακό, προσφέροντας μάλιστα την ευνοϊκότερη δυνατή ρύθμιση στους Ελληνοκυπρίους.
Κομβικό πρόσωπο
Τα νέα στοιχεία αναδεικνύουν τον Σπύρο Π. Σκούρα σε κομβικό πρόσωπο της επίσκεψης Παπανδρέου, αλλά και άτυπο διαμεσολαβητή ανάμεσα στις εμπλεκόμενες κυβερνήσεις έως και τον Μάιο του 1965. Μέλος της επιχειρηματικής ελίτ της Νέας Υόρκης και με τεράστια δημόσια επιρροή μέσω του κινηματογραφικού κολοσσού Twentieth Century-Fox του οποίου διετέλεσε πρόεδρος επί 20 χρόνια, είχε ισχυρότατα πολιτικά ερείσματα στην Ουάσιγκτον, με αποκορύφωμα την προσωπική του φιλία με τον Αϊζενχάουερ και τον Τζόνσον. Στις 22 Ιουνίου τηλεγραφεί στον τελευταίο εκφράζοντας θαυμασμό για την τολμηρή πρωτοβουλία του να επιλύσει το Κυπριακό. «Προσευχόμαστε για πλήρη επιτυχία στο δύσκολο πρόβλημα συνέχισης φιλικών σχέσεων ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία. Οι ελληνικής καταγωγής Αμερικανοί είναι στην υπηρεσία της κυβέρνησής σας σε αυτό και όποιο άλλο ζήτημα θα επωφελήσει τη χώρα μας».
Πρώτη μέριμνα του Σκούρα είναι η πρόσβαση της ελληνικής αντιπροσωπείας στους μεγαλοεπενδυτές και τα εκδοτικά συγκροτήματα της Αμερικής. Στις 26 Ιουνίου συνδιοργανώνει με τον Αρχιεπίσκοπο Ιάκωβο επίσημο δείπνο προς τιμήν του Παπανδρέου στο Waldorf-Astoria συγκεντρώνοντας τη διπλωματική και επιχειρηματική αφρόκρεμα της εποχής. Σε ευχαριστήρια επιστολή του ο πρόεδρος της Κόκα-Κόλα χαρακτηρίζει το δείπνο ένα από τα καλύτερα που έχει ποτέ παρευρεθεί. Την ίδια μέρα ο Ανδρέας Παπανδρέου, υπουργός Συντονισμού για λιγότερο από ένα μήνα, παρουσιάζει την οικονομική πολιτική της ελληνικής κυβέρνησης και τις επενδυτικές ευκαιρίες στην Ελλάδα. Ο Σκούρας λαμβάνει αντίγραφο της ομιλίας εκ των προτέρων. Το επόμενο βράδυ παραθέτει ιδιωτικό δείπνο στο σπίτι του έξω από τη Νέα Υόρκη προς τιμήν του Ελληνα πρωθυπουργού. Ο κατάλογος των προσκαλεσμένων περιλαμβάνει ιδιοκτήτες και διευθυντές των μεγαλύτερων εκδοτικών συγκροτημάτων της Αμερικής (Hearst, Life-Time, Newsweek, Fortune, Associated Press, Herald-Tribune) αλλά και τον πρόεδρο της Παγκόσμιας Τράπεζας George Woods.
Η συμβολή του Σκούρα στις προσπάθειες για την επίλυση του Κυπριακού και την αποφυγή ελληνοτουρκικής σύρραξης αποκαλύπτεται για πρώτη φορά στην αλληλογραφία του με τον Αμερικανό πρόεδρο. Σε συγχαρητήρια επιστολή (20 Νοεμβρίου 1964) για την εκλογή του Τζόνσον, ο Σκούρας εκφράζει ευγνωμοσύνη για το προσωπικό του ενδιαφέρον στο ζήτημα της Κύπρου και χαρακτηρίζει τον διαμεσολαβητικό ρόλο του Ντιν Ατσεσον (Dean Acheson) σωτήριο για την αποφυγή αιματοχυσίας στην περιοχή. Μία εβδομάδα αργότερα προσπαθεί να αναζωπυρώσει το ενδιαφέρον του Τζόνσον για το Κυπριακό, περιγράφοντας τα γεγονότα του καλοκαιριού σε αναλυτική επιστολή. Δικαιολογεί μεν τον Παπανδρέου για την άρνησή του να δει τον Ινονού στη Νέα Υόρκη, αλλά επισημαίνει ότι «τα λόγια σας τού άφησαν βαθιά εντύπωση, και ήταν κινητήριος δύναμη στην απόφασή του να διατηρήσει την ειρήνη με οποιοδήποτε κόστος. Η ευτυχής επιλογή του κ. Ντιν Ατσεσον ως Ειδικού Απεσταλμένου στη Γενεύη για να διαπραγματευτεί αυτό το πολύ περίπλοκο πρόβλημα επέφερε αν όχι μια συνολική λύση τουλάχιστον τέλος στην αιματοχυσία στην Κύπρο. Ο κ. Παπανδρέου αντέδρασε πολύ ευνοϊκά στο αμερικανικό σχέδιο για Ενωση υπό τον όρο ότι θα επιτρεπόταν στην Τουρκία να έχει αεροπορικές βάσεις στο νησί για είκοσι πέντε χρόνια και ότι η κυπριακή κυβέρνηση θα αποδεχόταν αυτή τη λύση. Δυστυχώς ούτε η κυπριακή κυβέρνηση ούτε η Τουρκία αποδέχτηκαν το αμερικανικό σχέδιο και μια μεγάλη ευκαιρία χάθηκε τότε. Αν είχε υιοθετηθεί, το πρόβλημα θα είχε λυθεί για πάντα».
Συναντήσεις
Ο Σκούρας αποκαλύπτει ότι το καλοκαίρι συναντήθηκε στην Ελλάδα αρκετές φορές με τον Παπανδρέου, ο οποίος του ζήτησε να διαβιβάσει στον Ατσεσον τη λύπη του για την απόρριψη του σχεδίου. Στη Γενεύη ο τελευταίος εκμυστηρεύθηκε στον Σκούρα την εκτίμηση που έτρεφε για τον Ελληνα πρωθυπουργό και ότι αντιλαμβανόταν πλήρως το κουράγιο του «να αρνηθεί να προχωρήσει σε αντίποινα όταν οι υπουργοί και στρατιωτικοί του σύμβουλοι τον πίεζαν για αντεπίθεση. Με την απόφασή του αυτή ο κ. Παπανδρέου έχασε την πίστη και την εμπιστοσύνη της κυβέρνησης και του λαού της Κύπρου και ακολούθως η επιρροή του αδυνάτησε πολύ».
Επιστρέφοντας στην Αθήνα, ο Σκούρας μεταφέρει στον Παπανδρέου τις προτάσεις του Ατσεσον: «να καταβληθεί κάθε προσπάθεια για άμεση παύση των εχθροπραξιών, να αποκατασταθεί η ομαλότητα στην Κύπρο και να αποδεχτεί η κυπριακή κυβέρνηση την συνέχιση της εκ περιστροφής παρουσίας τουρκικών και ελληνικών δυνάμεων, ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος πολέμου». Ο Παπανδρέου τις αποδέχεται παρά την έντονη αντίδραση της κυπριακής κυβέρνησης, η οποία υπό την πίεση της Αθήνας και με τη βοήθεια του ΟΗΕ τις υιοθέτησε. Ο Σκούρας καταλήγει: «Γνωρίζω από τις προσωπικές μου συζητήσεις με τον πρωθυπουργό πόσο ευγνώμων ήταν για τη σοφή σας παρέμβαση. Η σημερινή ειρήνευση στην Κύπρο, η οποία ελπίζουμε θα συνεχιστεί, οφείλεται στο προσωπικό σας ενδιαφέρον για το ζήτημα».
Στις 15 Δεκεμβρίου ο σύμβουλος Ασφαλείας του Τζόνσον McGeorge Bundy απαντά στον Σκούρα: «Ο πρόεδρος σάς είναι ευγνώμων για την προσωπική σας έκθεση για το πρόβλημα της Κύπρου και τον εποικοδομητικό σας ρόλο. Εχοντας ήδη μάθει από τον κ. Ατσεσον για τη βοήθειά σας στο ζήτημα αυτό, παίρνω την ευκαιρία να προσθέσω και τις δικές μου ευχαριστίες σε αυτές του προέδρου».
Προσπάθειες για επίτευξη λύσης
Η προσπάθεια του Σκούρα να διατηρήσει το ενδιαφέρον του Τζόνσον για το Κυπριακό συνεχίζεται και το 1965. Στις 21 Μαΐου ανακοινώνει τις επαφές του με τους δύο πρωθυπουργούς και την πρότασή του να συναντηθούν σε ελληνικό και τουρκικό έδαφος, με τη συμμετοχή του Μακαρίου και του Κιουτσούκ, και Βρετανούς και Αμερικανούς παρατηρητές, για επίλυση με βάση το ενωτικό σχέδιο Ατσεσον. Χαρακτηρίζει τη στιγμή ως την πιο εύκαιρη, γιατί αμφότεροι οι ηγέτες αγωνιούσαν για την επίτευξη λύσης. «Είναι βαθιά μου πίστη ότι οποιαδήποτε απόφαση θα ευνοούσε την ανεξαρτησία ή αυτοδιάθεση θα είχε σοβαρές συνέπειες και θα δημιουργούσε μία ακόμη Κούβα στη Μεσόγειο. Είμαι χαρούμενος ότι και οι δύο πρωθυπουργοί συμφώνησαν».
Σε προσωπική του επιστολή, ο Αμερικανός πρόεδρος υπενθυμίζει ότι το Κυπριακό τον έχει απασχολήσει προσωπικά για σχεδόν ενάμιση χρόνο (ουσιαστικά από την ανάληψη των καθηκόντων του), βρίσκει ενθαρρυντική την πρόταση για ελληνο-τουρκικές επαφές και καταλήγει: «Ελπίζω ότι οι συνομιλίες θα έχουν αποτέλεσμα και μια αποδεκτή λύση θα βρεθεί στο εγγύς μέλλον». Θα περάσει μισός αιώνας μέχρι να αναβαθμιστεί η Κύπρος στην ατζέντα του Λευκού Οίκου, όπως κατέδειξε η επίσκεψη του αντιπροέδρου Μπάιντεν στη Μεγαλόνησο.
* Ιστορικός ερευνητής στο Stanford University, συγγραφέας και συνθέτης. Εχει επιμεληθεί τους τόμους Spyros P. Skouras, Memoirs (1893-1953), The Cleopatra Files και CinemaScope, και ετοιμάζει την έκδοση πρόσφατα ανακαλυφθέντων εγγράφων του ΕΛΑΣ.