Η «μεγάλη συγγνώμη» της Θεσσαλονίκης για την καθυστέρησή της να μνημονεύσει «την πιο ζοφερή στιγμή της ιστορίας της», αυτήν της εξόντωσης του εβραϊκού στοιχείου, ήρθε μόλις την Κυριακή, από τα πιο επίσημα χείλη, αυτά του δημάρχου της.
Με αφορμή τα αποκαλυπτήρια στον χώρο του Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου του μνημείου σε ανάμνηση του παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου, με τις 300.000 τάφους, το οποίο καταστράφηκε ολοσχερώς το 1942 από την τότε δημοτική αρχή, ο κ. Γιάννης Μπουτάρης αισθάνθηκε την ανάγκη να «ξεπλύνει την ντροπή». Προέβη, λοιπόν, ενώπιον εκπροσώπων της Πολιτείας, εκπροσώπων εβραϊκών οργανώσεων, των πρυτανικών αρχών κ.ά., σε δημόσιο «αυτομαστίγωμα» της συλλογικής συνείδησης της Θεσσαλονίκης, με μια ομιλία στην οποία είπε, ανοιχτά, πράγματα τα οποία η τοπική κοινωνία -ή όσοι όριζαν την τύχη της επί δεκαετίες- προσπαθεί να απωθήσει στη λήθη.
«Η πόλη της Θεσσαλονίκης άργησε αδικαιολόγητα πολύ να σπάσει τη σιωπή της», είπε ο κ. Μπουτάρης. «Σήμερα όμως μπορεί να λέει ότι ντρέπεται για όσους δοσίλογους Θεσσαλονικείς συνεργάστηκαν με τους κατακτητές, για όσους γείτονες καταχράστηκαν περιουσίες, για όσους πρόδωσαν εκείνους που προσπάθησαν να διαφύγουν. Κυρίως, ντρέπεται για τις Αρχές της πόλης: για τον δήμαρχο και τον γενικό διοικητή που συμφώνησαν αδιαμαρτύρητα να καταστρέψουν οι εργάτες του δήμου εν μια νυκτί 500 χρόνια μνήμης και να μετατρέψουν το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο της Ευρώπης σε έναν κρανίου τόπο. Ντρέπεται για τον έφορο της αρχαιολογικής υπηρεσίας που “εξεπλάγη” όταν το 1946 η εβραϊκή κοινότητα διαμαρτυρήθηκε για τη χρήση των επιτύμβιων πλακών ως οικοδομικού υλικού για την ανοικοδόμηση του ναού του Αγίου Δημητρίου. Και ντρέπεται για εκείνους τους πρυτάνεις που μετά τον πόλεμο έχτισαν την πανεπιστημιούπολη δίπλα και πάνω στα κατεστραμμένα μνήματα. Δεν έχει νόημα να απολογούμαστε εμείς σήμερα για τις πράξεις τους – η ευθύνη ούτε συλλογική είναι ούτε και μεταβιβάζεται. Αναγνωρίζουμε ωστόσο ότι οι θεσμοί που εκπροσωπούμε δεν γεννήθηκαν χτες. Είναι φορείς μνήμης με συνέχεια στον χρόνο. Αναγνωρίζουμε δηλαδή ότι η απώλεια των 56.000 Εβραίων Θεσσαλονικέων είναι απώλεια για όλους μας – χριστιανούς, Εβραίους, μουσουλμάνους, άθεους και αγνωστικιστές. Το Ολοκαύτωμα δεν σφράγισε μόνο το παρελθόν της πόλης μας, έκανε κάτι χειρότερο: της έκλεψε το μέλλον. Ποιος αμφιβάλλει ότι μια Θεσσαλονίκη μητέρα-πατρίδα μιας ανθούσας και κοσμοπολίτικης εβραϊκής κοινότητας θα ήταν μια άλλη πόλη;».
Το 1942 συνεργεία της τότε δημοτικής αρχής, εν γνώσει του στρατιωτικού διοικητή της Βέρμαχτ, Μαξ Μέρτεν, κατέστρεψαν το εβραϊκό νεκροταφείο που απλωνόταν, από το 1493 οπότε και έφτασαν στην πόλη από την Ισπανία οι πρώτοι Σεφαραδίτες Εβραίοι, στον χώρο της σημερινής πανεπιστημιούπολης. Μάρμαρα από τις επιτύμβιες στήλες χρησιμοποιήθηκαν για την πλακόστρωση δρόμων και πεζοδρομίων, σε πισίνες επαύλεων εύπορων Θεσσαλονικέων, ενώ πλακοστρώθηκε και τμήμα του Ι.Ν. του Αγίου Δημητρίου.
«Ακόμη ένα βήμα»
«Το μνημείο αυτό δεν αποκαθιστά την ωμή καταστροφή, δεν σβήνει το γεγονός, δεν δίνει άφεση αμαρτιών», είπε στην ομιλία του ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Νταβίντ Σαλτιέλ. «Η κοινωνία της πόλης -και η ευρύτερη ακαδημαϊκή κοινότητα- οφείλει να κάνει ένα ακόμη βήμα. Να ερευνήσει, να τεκμηριώσει και να παρουσιάσει στην κοινή γνώμη ηθικούς αυτουργούς και εκτελεστές της καταστροφής. Θα ήταν ευχής έργο αν η αποκάλυψη εκείνων που πέτυχαν τη διαγραφή της μεγαλύτερης και παλαιότερης νεκρόπολης της Μεσογείου να αποτελέσει το αντικείμενο ενός ευρύτατου συνεδρίου στη Θεσσαλονίκη».