Αν κάτι αποκαλύφθηκε στην ανασκαφή της Αμφίπολης, δεν ήταν μόνο τα ευρήματα αλλά και μεγάλο τμήμα της δουλειάς των ίδιων των αρχαιολόγων. Πολλοί διαπίστωσαν ότι, εκτός από τη «βιτρίνα» των μουσείων, υπάρχει και η «κουζίνα» του επαγγέλματος. Η συνειδητοποίηση αυτή έφερε και άλλες σκέψεις, αναφορικά με τον εθνικής σημασίας ρόλο του υπουργείου Πολιτισμού. Πόσο μεγάλη βαρύτητα έχει η σωστή λειτουργία και διάρθρωσή του, η επιστημονική κατάρτιση του ανθρώπινου δυναμικού, η επαρκής στελέχωση των υπηρεσιών, η συναίσθηση του ιστορικού καθήκοντος που άπτεται της εργασίας των υπαλλήλων του.
Το νέο οργανόγραμμα του ΥΠΠΟ, που τέθηκε σε εφαρμογή στα τέλη Οκτωβρίου, αφορά, με έμμεσο ή άμεσο τρόπο, όλα τα προαναφερθέντα. Η υλοποίηση νέων οργανισμών σε όλα τα υπουργεία υπήρξε μνημονιακή δέσμευση της χώρας, ώστε να εξοικονομηθούν πόροι. Στο ΥΠΠΟ, στόχος ήταν να μειωθούν οι οργανικές μονάδες κατά 40% αλλά και να γίνουν αλλαγές που αντανακλούν το πνεύμα των καιρών. Με τη λογική αυτή δημιουργήθηκαν ενιαίες εφορείες αρχαιοτήτων ανά νομό (με ελάχιστες εξαιρέσεις κυρίως για την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη) με συγχωνεύσεις προϊστορικών, κλασικών και βυζαντινών, έτσι ώστε να εξυπηρετείται καλύτερα και ο πολίτης.
Για να στελεχωθούν οι τελευταίες, προϊστάμενοι και τμηματάρχες χρειάστηκε να μετατεθούν και να αναλάβουν θέσεις ευθύνης όχι πάντα σε τομείς της στενής επιστημονικής τους εξειδίκευσης. Ταυτόχρονα, επιβλέποντες και προσωπικό της ίδιας εφορείας, που υλοποιούσαν έργα ΕΣΠΑ, βρέθηκαν σε άλλες εφορείες. Επίσης, καθώς ο νόμος δεν προέβλεπε να προηγηθούν κρίσεις, έγιναν τοποθετήσεις.
Η «Κ» ανοίγει τη συζήτηση για το νέο οργανόγραμμα που αφορά κυρίως την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Κορυφαίοι αρχαιολόγοι ασκούν δριμύτατη κριτική και κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου όχι μόνο για την ομαλή ολοκλήρωση των ΕΣΠΑ αλλά κυρίως για την υποβάθμιση της επιστημονικής οντότητας της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Οπως υποστηρίζουν, δεν συνυπολογίζεται το επιστημονικό έργο και η πρότερη εμπειρία στις νέες τοποθετήσεις. Λένε ότι άνθρωποι που άλλαξαν θέση ή παύθηκαν είχαν στοχοποιηθεί ως εκφραστές διαφορετικών απόψεων από αυτές της ηγεσίας του ΥΠΠΟ σε σειρά κρίσιμων θεμάτων.
Στον αντίποδα, η γενική γραμματέας Λίνα Μενδώνη υπεραμύνεται του εγχειρήματος και μιλάει για αναγκαία και επωφελή αναδιοργάνωση που προκαλεί λίγες, αντιμετωπίσιμες δυσκολίες. Μεταξύ άλλων, σημειώνει ότι κατεβλήθη τεράστια προσπάθεια για τις λιγότερες δυνατές μετακινήσεις και διαψεύδει κατηγορηματικά τους ισχυρισμούς περί προσωπικής εμπάθειας στη στελέχωση των νέων θέσεων.
«Ξερίζωμα προσώπων»
Η Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, προϊσταμένη του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, επικροτεί τη δημιουργία ενιαίων εφορειών. «Απλώς έπρεπε να γίνει με πολύ πιο ομαλό τρόπο. Ξαφνικά καλούνται να μετακινηθούν συνάδελφοι και να πάνε λ.χ. σε μέρη όπου ποτέ δεν υπήρξε αρχαιολογική υπηρεσία, χωρίς να έχει προηγηθεί κάποιου τύπου προετοιμασία».
Εχει όμως σοβαρές ενστάσεις για το οργανόγραμμα: «Σημειώστε ότι όλα αυτά σας τα λέει ένας άνθρωπος όπως εγώ, που δεν μετακινήθηκα και δεν έχω κανένα παράπονο. Ο βεβιασμένος τρόπος με τον οποίο έγιναν όλα δημιουργεί αναταραχή σε μια φάση καλής εξέλιξης όλων των ΕΣΠΑ, τα οποία τρομάξαμε να φέρουμε σε λογαριασμό. Το ξερίζωμα προσώπων από θέσεις νευραλγικές, που τα πήγαιναν πάρα πολύ καλά, επίσης με ανησυχεί. Δύο παραδείγματα: η τέως γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων, Μαρία Βλαζάκη, νομίζω ότι απομακρύνθηκε παράτυπα με μια πράξη νομοθετικού περιεχομένου. Ηταν εξαιρετική γενική διευθύντρια κράτησε ισορροπίες που δεν θα μπορούσε να τις κρατήσει άλλος σε ένα πολύ δύσκολο περιβάλλον, οικονομικό και πολιτικό. Βρέθηκε στη θέση αυτή ύστερα από κρίση. Τα λέω όλα αυτά μολονότι υπήρξαμε και συνυποψήφιες.
Η περίπτωση του κ. Αθανασούλη
«Υπάρχει και το παράδειγμα του εφόρου Δημήτρη Αθανασούλη, που μετακινήθηκε από την Πελοπόννησο στις Κυκλάδες. Ως μέλος στο συμβούλιο του ΣΕΑ (Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων) και του ΚΑΣ, υποστήριξε σθεναρά ότι τα καταπληκτικά ευρήματα από το “βυζαντινό σταυροδρόμι” στον σταθμό “Βενιζέλου” του μετρό της Θεσσαλονίκης, τα οποία είναι ίσης, ίσως και μεγαλύτερης αξίας από την ανασκαφή που διεξάγεται αυτή τη στιγμή σε έναν τόπο της Μακεδονίας, δεν πρέπει να μετακινηθούν από τη θέση τους. Μόνο υπό αυτό το πρίσμα, λοιπόν, μπορώ να ερμηνεύσω τη μετακίνηση ενός επικεφαλής που έχει 26 έργα ΕΣΠΑ τα οποία τρέχει απρόσκοπτα, με εξαιρετικό αποτέλεσμα στον τόπο όπου γίνονται. Θα σημειώσω κάτι ακόμα: τα περισσότερα μέλη του ΚΑΣ, που υποστήριξαν να παραμείνουν οι αρχαιότητες του μετρό της Θεσσαλονίκης στη θέση τους, αντικαταστάθηκαν από το συμβούλιο».
Τι συνέβη όμως με τον κ. Αθανασούλη; Είχε επωμισθεί τα έργα των ευρωπαϊκών προγραμμάτων που υλοποιούσε η 25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων με τη μέθοδο της αυτεπιστασίας. Είκοσι έξι έργα ΕΣΠΑ που περιλαμβάνουν αναστηλώσεις και αποκαταστάσεις βυζαντινών ναών αλλά και μεγάλων κάστρων της Πελοποννήσου, όπως η Ακροναυπλία, η Καρύταινα, ο Ακροκόρινθος, το Μπούρτζι του Ναυπλίου, το κάστρο του Αργους, σήμερα θα πρέπει να υλοποιηθούν από τρεις διαφορετικές εφορείες. Ομως με το νέο οργανόγραμμα μετακινήθηκε στην Εφορεία Κυκλάδων, ενώ το προσωπικό που είχε την ευθύνη υλοποίησης όλων των έργων βρίσκεται πολλές φορές σε άλλη υπηρεσία από αυτή που θα συνεχίσει να υλοποιεί το έργο. Η «Κ» επικοινώνησε μαζί του αλλά δεν θέλησε να κάνει κάποια δήλωση σε αυτή τη φάση.
Αναζητήσαμε τον καθ’ ύλην αρμόδιο, Παναγιώτη Νταή, προϊστάμενο ειδικής υπηρεσίας του τομέα πολιτισμού με αρμοδιότητα τα ΕΣΠΑ, ο οποίος δηλώνει: «Υπάρχει προβληματισμός, αλλά νομίζω ότι έχουν γίνει όλες οι απαραίτητες ενέργειες για να αντιμετωπιστεί η αναστάτωση που δημιουργεί ο νέος οργανισμός, για περίπου σαράντα έργα σε σύνολο εξακοσίων πενήντα».
Ανασκαφές και εργολάβοι
Προβληματισμός υπάρχει και για τις σωστικές ανασκαφές σε τεχνικά έργα τρίτων, όπου εμπλέκονται εργολάβοι. Τα θέματα αυτά χειρίζονται δύο Διευθύνσεις, η Προϊστορικών και Κλασικών και η Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Επικοινωνήσαμε με την Ελενα Κουντούρη στη Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του υπουργείου και μας διαφώτισε λέγοντάς μας ότι «οι σωστικές ανασκαφές σε τεχνικά έργα τρίτων είναι περίπου 500 σε όλη την Ελλάδα. Και στην περίπτωση αυτή όμως, κινούμαστε στην ίδια λογική, μη αλλαγής των υπολόγων των έργων, έτσι ώστε να μην υπάρξουν προβλήματα».
«Οταν μια ομάδα τα πάει καλά στον αγώνα, δεν την αλλάζεις», λέει και η Αναστασία Τούρτα, επίτιμη διευθύντρια του Βυζαντινού Μουσείου Θεσσαλονίκης. «Τα μεγάλα και επιτυχημένα έργα σε μουσεία και σε εφορείες γίνονται όταν υπάρχει συνέχεια, κοινώς γνώση και πείρα πάνω στο θέμα». Ωστόσο έχει αντιρρήσεις για τη συγχώνευση εφορειών: «Αν παρομοιάσουμε τους αρχαιολόγους με γιατρούς, υπό την έννοια ότι όλοι οι γιατροί έχουν τις βασικές γνώσεις, έτσι και όλοι οι αρχαιολόγοι ξέρουν να χρονολογήσουν ένα αγγείο. Οπως όμως δεν πας σε έναν οφθαλμίατρο όταν έχεις το στομάχι σου, έτσι δεν μπορείς να τοποθετήσεις προϊστάμενο έναν κλασικό αρχαιολόγο σε μια εφορεία που πρέπει να ασχοληθεί κατά κύριο λόγο με ευρήματα και μνημεία βυζαντινά».
Η κ. Μαρία Βλαζάκη
«Πριν από δύο χρόνια, μετά την εφαρμογή του μέτρου της εφεδρείας και ενώ ετοιμαζόμουν για συνταξιοδότηση, ίσχυσε νόμος που μου έδινε τη δυνατότητα παραμονής στην υπηρεσία, μόνο μέχρι την κρίση νέων γενικών διευθυντών. Με την καθολική προτροπή των συναδέλφων μου, παρέμεινα με αίτησή μου, αναμένοντας την εφαρμογή της κρίσης νέου γενικού διευθυντή Αρχαιοτήτων. Αντί, όμως, να προκηρυχθεί η θέση αυτή και να κριθεί από το αρμόδιο ειδικό συμβούλιο, όπως συνέβη με εμένα και όπως είναι το αδιάβλητο, παύθηκα και αντικαταστάθηκα από την πολιτική ηγεσία ταχύτατα. Θεωρώ ότι η τροπολογία στην οποία στηρίζεται η παύση μου, που πρόσφατα ψηφίστηκε στον νόμο για τα οικονομικά των κομμάτων, δεν με αφορά. Δεν ακολουθήθηκε η σωστή διαδικασία. Για λόγους αρχής λοιπόν, όπως οφείλω στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, έχω υποβάλει στον υπουργό Πολιτισμού και Αθλητισμού αίτηση θεραπείας (νομική προσφυγή κατά της απόφασης)».
Αρχαιολογία και «φιλέτα»
«Σε θέματα επιστημονικά, δεν έχει θέση το Μνημόνιο», τονίζει στην «Κ» ο κ. Β. Πετράκος
«Ο νέος οργανισμός είναι μια ανιαρή τεχνοκρατική αναμάσηση. Αποδεικνύει ότι έχει αποδυναμωθεί πλήρως ο επιστημονικός χαρακτήρας της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας», τονίζει ο Βασίλης Πετράκος, γενικός γραμματέας της Αρχαιολογικής Εταιρείας και της Ακαδημίας Αθηνών. «Δεν καταλαβαίνω τα περί μνημονιακής υποχρέωσης, η οποία υπαγόρευσε αλλαγές και χρονοδιάγραμμα. Σε θέματα επιστημονικά, δεν έχει θέση το Μνημόνιο. Αυτό που έγινε ήταν σκόπιμο για να αποκεφαλιστεί η υπηρεσία ή να χειραγωγείται ευκολότερα. Η Μαρία Βλαζάκη λ.χ. που επαύθη από τη θέση της γενικής διευθύντριας είχε επιστημονική επάρκεια, ήθος και άποψη. Εφερνε αντιρρήσεις, στεκόταν απέναντι σε ένα κλίμα ισοπέδωσης. Εχουν υποταχθεί όλοι, και το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο δεν αποτελεί εξαίρεση. Τα πολιτικά πράγματα είναι ρευστά και μπορεί από τη μία ημέρα στην άλλη να ανατραπούν. Νομίζω ότι κάποιοι θέλουν να προλάβουν εξελίξεις που μπορεί να μην είναι ευνοϊκές γι’ αυτούς».
Ο κ. Πετράκος συνδέει τον νέο οργανισμό με την ανασκαφή στην Αμφίπολη: «Είναι μια θορυβώδης εκδήλωση του νέου ήθους της υπηρεσίας, σύμφωνα με το οποίο αμιγώς αρχαιολογικές υποθέσεις δεν καθοδηγούνται από τους αρχαιολόγους αλλά από πολιτικές σκοπιμότητες. Πρωθυπουργός και αντιπολίτευση πήγαν στην ανασκαφή, αλλά δεν εκλήθη κανένας από τους συναδέλφους που έχουν πείρα για το θέμα διότι έχουν ανασκάψει άλλους μακεδονικούς τάφους. Από τον Αύγουστο μέχρι σήμερα, οι πολίτες, αντί να σκέφτονται τους φόρους, είχαν απορροφηθεί από την ανασκαφή. Επιπλέον, η αρχαιολογία έχει ορισμένα “φιλέτα” που κάποιοι θέλουν να εκμεταλλευτούν, να τα περάσουν σε ιδιώτες».
Κρίσεις και κριτήρια
«Η Αρχαιολογική Υπηρεσία έχει εξειδικευμένο έργο, σε έναν πολύ ευαίσθητο τομέα. Η μνήμη είναι το ύψιστο δημόσιο αγαθό. Τα μνημεία τα χρωστάμε στον πολιτισμό της ανθρωπότητας», υπογραμμίζει η Αγγελική Κοτταρίδη, επικεφαλής των ανασκαφών στις Αιγές και προϊσταμένη της ΙΖ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. «Οι άνθρωποι που έχουν την ευθύνη να τα διαχειρίζονται πρέπει να κρίνονται με κριτήρια αυστηρά και αντικειμενικά. Με τακτές κρίσεις από συμβούλια. Ακόμα και ο καινούργιος νόμος που προβλέπει τις κρίσεις δεν είναι επαρκής. Δεν περιλαμβάνει επιστημονικά κριτήρια, το κριτήριο της ορθής διαχείρισης και υλοποίησης έργων ΕΣΠΑ, το οποίο πρέπει επίσης να μοριοδοτείται. Με τον νέο οργανισμό, υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν κριθεί ποτέ ούτε τμηματάρχες και αναλαμβάνουν θέσεις διευθυντών. Ενας διευθυντής που έχει προκύψει από μια αντικειμενική κρίση είναι πιο ασφαλής, μπορεί να διαχειριστεί το βαρύτατο καθήκον του πιο αποτελεσματικά. Ενας άνθρωπος του οποίου η θέση εξαρτάται από μια απλή τοποθέτηση δεν μπορεί να είναι το ίδιο άτεγκτος. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία πρέπει να αντιστρατεύεται συμφέροντα που βλέπουν βραχυπρόθεσμα».
Λίνα Μενδώνη: Δεν κινδυνεύουν τα ΕΣΠΑ
Η κ. Λίνα Μενδώνη, γενική γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού από τον Μάρτιο του 1999 έως τον Μάρτιο του 2004 και από τον Νοέμβριο του 2009 έως σήμερα, τοποθετείται πάνω σε όλα τα προαναφερθέντα ζητήματα: «Σύμφωνα με τον πρόσφατο νόμο του υπουργείου Διοικητικής Μεταρρύθμισης, τα υπουργεία όφειλαν να εφαρμόσουν τα Π.Δ. των νέων οργανογραμμάτων το αργότερο μέχρι την 1η Νοεμβρίου τ.έ., αν και κάποιοι φορείς, εν οις και το ΥΠΠΟΑ, είχε συζητήσει την εφαρμογή από 1/1/15. Επομένως, η έναρξη λειτουργίας των νέων σχημάτων αποτελούσε μονόδρομο.
«Σύμφωνα με τον ίδιο νόμο, στο πλαίσιο μιας μεταβατικής περιόδου, προβλέπεται στις θέσεις ευθύνης να τοποθετούνται, υπό προϋποθέσεις, πρόσωπα τα οποία επιλέγονται από τον αρμόδιο υπουργό, χωρίς κρίση συλλογικού οργάνου. Μια τέτοια, άλλωστε, μεταβατική εφαρμογή δεν είναι πρωτοφανής. Επομένως, το ΥΠΠΟΑ έκανε το αυτονόητο, εφαρμόζοντας τον νόμο. »Καθώς η μείωση των δομών κατά 40% ήταν επιβεβλημένη, η συγχώνευση υπηρεσιών ήταν αναγκαία. Την τελευταία εικοσαετία γινόταν εκτενής συζήτηση, στους κύκλους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, για τα οφέλη της συγχώνευσης των Εφορειών Προϊστορικών – Κλασικών και Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ως προς το ενιαίο της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και ως προς την καλύτερη και με λιγότερη γραφειοκρατία εξυπηρέτηση των πολιτών. Αυτό εφαρμόστηκε στο νέο οργανόγραμμα.
«Οι αριθμοί αποδεικνύουν ότι κατεβλήθη τεράστια προσπάθεια για τις λιγότερες δυνατόν μετακινήσεις. Από τους 5.000 υπαλλήλους, για παράδειγμα, της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων, μετακινήθηκαν ελάχιστοι, και μόνο για να καταλάβουν θέσεις ευθύνης. Ο Οργανισμός του 2003 προέβλεπε στην ίδια γενική διεύθυνση 604 θέσεις διευθυντών και τμηματαρχών. Με τον ισχύοντα οργανισμό, οι θέσεις περιορίστηκαν σε 389. Παρά τη δραστική μείωση, στην ίδια υπηρεσία ή σε άλλη της ίδιας περιφερειακής ενότητας τοποθετήθηκε το 83% των στελεχών, ενώ μετακινήθηκε μόλις το 17%.
«Είναι γνωστό ότι το ΥΠΠΟΑ σήμερα εκτελεί στο ΕΣΠΑ περίπου 650 έργα, συνολικού προϋπολογισμού 750 εκατ. ευρώ. Αυτό επετεύχθη με εργώδη προσπάθεια των υπηρεσιών, αλλά και με τεράστιο προσωπικό μου αγώνα. Και αυτό είναι γνωστό. Πέρα από μια στιγμιαία, ψυχολογικού χαρακτήρα, ανησυχία, τίποτε στην ουσία δεν αλλάζει με το νέο οργανόγραμμα. Η γεωγραφική συνέχεια των υπηρεσιών είναι δεδομένη, οι πόροι απολύτως διασφαλισμένοι, παραμένουν οι ίδιοι επιβλέποντες. Λιγότερα από 40 έργα αντιμετώπισαν κάποιο περιστασιακό πρόβλημα, το οποίο έχει επιλυθεί. Δόθηκαν κατάλληλες οδηγίες, οι διευθυντές και οι υπεύθυνοι των έργων συνεργάζονται στενά, η υπηρεσία αντιμετωπίζει τα πάντα με ιδιαίτερη ωριμότητα. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τις σωστικές ανασκαφές στα έργα τρίτων.
«Τα όσα λέγονται για “πολιτική ρεβανσισμών” εξυπηρετούν αλλότριους σκοπούς. Αναφέρεται ως παράδειγμα ότι δήθεν τιμωρήθηκαν στελέχη για τη διαφοροποιημένη, έναντι του υπουργείου, στάση τους, στο θέμα των αρχαιοτήτων, στον σταθμό Βενιζέλου. Ομως, διευθυντικό στέλεχος της Θεσσαλονίκης με ηγετικό, θα έλεγα, ρόλο στον αγώνα κατά της υπουργικής απόφασης εξακολουθεί να διευθύνει το ίδιο μουσείο. Μέλη του ΚΑΣ, στην προηγούμενη σύνθεσή του, που κατεψήφισαν το ίδιο θέμα, παραμένουν στη θέση τους.
«Οσο για την αντικατάσταση της γενικής διευθύντριας Αρχαιοτήτων, η Πολιτεία την τίμησε απόλυτα. Ενώ, σύμφωνα με τον νόμο συνταξιοδοτείτο στις 31/12/2012, καθώς συμπλήρωνε τότε 35 χρόνια υπηρεσίας, με “φωτογραφική”, για να χρησιμοποιήσω την ίδια λέξη, διάταξη παρέμεινε στη θέση της για δύο επιπλέον έτη. Η γενική διευθύντρια τοποθετήθηκε, χωρίς κρίση, το 2009 στη θέση της αναπληρώτριας Γ.Δ. Εξαιτίας της τοποθέτησής της συγκέντρωσε ικανό αριθμό μορίων, ώστε να επικρατήσει των συνυποψηφίων της στις κρίσεις του 2011. Καθώς ο νόμος δίνει τη δυνατότητα αντικατάστασης του γενικού διευθυντή, στην περίπτωση αναδιοργάνωσης του φορέα, ο υπουργός έκρινε ότι ύστερα από 38,5 χρόνια υπηρεσίας, η γενική διευθύντρια έπρεπε να αντικατασταθεί, ώστε να αποκτούν και οι επόμενοι τη δέουσα εμπειρία.
«Σε σχέση με τα λεγόμενα για την υποβάθμιση της επιστημονικής οντότητας της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, σημειώνω ότι ο επιστημονικός ρόλος της υπηρεσίας δεν υποβαθμίστηκε με τον ισχύοντα οργανισμό ή με τους πρόσφατους νόμους. Ο επιστημονικός ρόλος της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας υποβαθμίστηκε δραματικά τη δεκαετία του 1980, όταν ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων απαίτησε από την Πολιτεία την κατάργηση του ειδικού βαθμολογίου. Απαίτηση που δυστυχώς ικανοποιήθηκε».