Στο παλαιοπωλείο Eskici Yusuf, στο Küçükyali της Σμύρνης, πολύ συχνά φθάνουν αντικείμενα από παλιά ρωμαίικα σπίτια. «Πολλοί πελάτες έρχονται και μου πωλούν κρητικά σαλόνια, σκαλιστά ξύλινα έπιπλα, κεντήματα, καρτ ποστάλ, απομεινάρια μιας ζωής που βίαια σταμάτησε» περιγράφει στην «Κ» ο Τούρκος ιδιοκτήτης, Sadan Yusuf Durkan, η μητέρα του οποίου καταγόταν από την Καβάλα. Πριν από λίγο καιρό το κατώφλι του μαγαζιού πέρασε μια νεαρή γυναίκα που κουβαλούσε μαζί της μια ξύλινη βαλίτσα, «που είχε κληρονομήσει από την προγιαγιά της, στην οποία την είχε εμπιστευτεί η δασκάλα ραπτικής της, που ήταν Ελληνίδα, προτού εγκαταλείψει τη Σμύρνη». Τα «ευρήματα» ήταν ποικίλα: δείγματα από τις δοκιμές των κοριτσιών που μάθαιναν στο πλάι της την τέχνη, αλλά και υλικά που χρησιμοποιούσε για να ράψει νυφικά, κυρίως δαντέλες και πέρλες. Παράλληλα, η νεαρή κοπέλα έφερε και ένα ξύλινο μπαούλο, γεμάτο προικιά κάποιας άγνωστης Ελληνίδας… «Τότε σκέφτηκα μαζί με τη γυναίκα μου, που είναι Ελληνίδα, ότι θα έπρεπε αυτά τα αντικείμενα να διασωθούν και να εκτίθενται σε κάποιον χώρο, ως δείγματα της μικρασιατικής παράδοσης για τις επόμενες γενιές». Ετσι, λίγο πριν από την εκπνοή του 2014, το ζευγάρι δώρισε το περιεχόμενο της βαλίτσας και του μπαούλου, προσεχτικά τυλιγμένα σε έναν παλιό ολομέταξο μποξά, στο Λαογραφικό Μουσείο Μικρασιατών στη Νέα Ερυθραία, που στεγάζεται από το 2013 σε χώρο που έχει παραχωρήσει ο δήμος. «Ανάμεσα στα ασπρόρουχα ανακαλύψαμε και την ερωτική αλληλογραφία ενός ζευγαριού» διηγείται η σύζυγος του δωρητή, κ. Ευαγγελία Κασκάνη, δείχνοντας τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες με τις κομψές φιγούρες.
Ξενάγηση
Τα παραπάνω άρτι αποκτηθέντα αντικείμενα εκτίθενται σήμερα πλάι σε περισσότερα από 2.000 εκθέματα, τα οποία έχουν δωρίσει συν τω χρόνω οικογένειες με καταγωγή από τη Χερσόνησο της Ερυθραίας στη Μ. Ασία στον ομώνυμο Σύλλογο. «Οσοι έφυγαν στον διωγμό στάθηκε αδύνατον να φέρουν έστω και ένα μέρος από το βιος τους, εκείνοι όμως που ήρθαν στην Ελλάδα από τις ανταλλαγές ή εγκατέλειψαν τα πατρογονικά εδάφη κάποιους μήνες πριν από το 1922 μπόρεσαν να πάρουν μαζί τους πολύτιμα αντικείμενα και οικογενειακά κειμήλια» λέει στην «Κ» ο πρόεδρος του συλλόγου και «ψυχή» του μουσείου, κ. Κυριάκος Μαρτάκης, καθώς μας ξεναγεί στον χώρο. Στον τοίχο της πρώτης αίθουσας βλέπουμε φωτογραφίες της εποχής, που οι μικρασιάτικες οικογένειες τράβηξαν μετά την εγκατάστασή τους σε διάφορα σημεία της Αττικής. Σε προθήκες παρατηρούμε εργόχειρα, φτιαγμένα με την τεχνοτροπία της κάθε περιοχής, ενώ παρατίθενται και δημοσιεύματα από εφημερίδες της εποχής σχετικά με τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Ωστόσο το μουσείο δεν εστιάζει τόσο στον πόνο του ξεριζωμού όσο στο μεγαλείο του μικρασιατικού πολιτισμού και στην τέχνη της καθημερινής ζωής – αυθεντικά ρούχα της Ρόζας Εσκενάζυ, της κορυφαίας ερμηνεύτριας των σμυρναϊκών τραγουδιών, αλλά και παραδοσιακές στολές της νύφης και του γαμπρού, από τα Αλάτσατα, τα Βουρλά, την Κάτω Παναγιά. «Διατηρούμε με νύχια και με δόντια αυτήν εδώ τη φορεσιά από το Ικόνιο που κατασκευάστηκε το 1750» σημειώνει ο ίδιος. «Εδώ ένα βραδινό φόρεμα που σχεδιάστηκε στο Παρίσι το 1906, λανσαρίστηκε στο Quai της Σμύρνης, αλλά η κυρία που το αγόρασε το φόρεσε περισσότερο στην οδό Σταδίου, όπου εγκαταστάθηκε στον διωγμό».
Εν συνεχεία, περιεργαζόμαστε τα σκεύη σε μια απομίμηση χωριάτικης κουζίνας του 1800. «Εδώ βλέπετε τα φουρνελάκια που μαγείρευαν, εδώ τη μηχανή του κιμά, αλλά και του παγωτού». Στα άδυτα της μικρασιατικής «ψυχής» μας μεταφέρει η κρεβατοκάμαρα, με το διπλό κρεβάτι, τα στέφανα, το λίκνο του μωρού, το παιδικό κρεβάτι, αλλά και τη χαμηλή τουαλέτα, «γιατί οι γυναίκες στρογγυλοκάθονταν πάνω σε μαξιλάρες για να καλλωπιστούν». Στο ίδιο δωμάτιο βρίσκεται και ο καθρέφτης από το πατρικό της μητέρας του κ. Μαρτάκη. «Μου μιλούσε για τον καθρέφτη του δωματίου της: πού να είναι εκείνος που καθρεφτιζόμασταν νιες και μας έκανε και πιο όμορφες». Την απορία έλυσε ο γιος της – μετά θάνατον. «Το σπίτι της είχε μετατραπεί σε πανσιόν, στην οποία διέμεινα επιλέγοντας μάλιστα το συγκεκριμένο δωμάτιο με τον καθρέφτη» απαντά. «Με περισσή διπλωματία κατόρθωσα να πάρω τον καθρέφτη μαζί μου στην Ελλάδα». Προτού τον αποχαιρετήσουμε, μας ανοίγει μία από τις συλλεκτικές κολώνιες του μουσείου, η οποία ως εκ θαύματος μυρίζει ακόμα θεσπέσια.
Η επίσκεψη στο Τσεσμέ
«Καλή πατρίδα!». Αυτή ήταν η πρόποση που έκανε κάθε μεσημέρι στο οικογενειακό τραπέζι ο Μικρασιάτης πατέρας του Κυριάκου Μαρτάκη. «Οταν πια ο πατέρας μου απεβίωσε, σε ηλικία 105 ετών, αποφάσισα να επισκεφθώ την πατρίδα του» διηγείται ο 76χρονος συνταξιούχος. Ετσι, πριν από είκοσι πέντε, περίπου, χρόνια ταξίδεψε μέχρι το Τσεσμέ, «έχοντας ως μοναδικό μπούσουλα τις περιγραφές του πατέρα μου». Η ακρίβεια των οδηγιών ήταν απαράμιλλη. «Βρήκα χωρίς να χρειαστεί να ρωτήσω το σπίτι της οικογένειας του πατέρα μου» διηγείται. «Οταν έκατσα στο καφενείο του χωριού, με πλησίασε ένας Τουρκοκρητικός και με ρώτησε: μπας και είσαι Ρωμιός;».
Οι εκπλήξεις, όμως, για τον παλιννοστούντα δεν σταμάτησαν εκεί. «Αντε, βρε, ήρθατε!», έτσι καλωσόρισε τον άγνωστο ο ηλικιωμένος Τούρκος που άνοιξε την πόρτα. «Λύγισαν τα πόδια μου από τη συγκίνηση» ομολογεί ο ίδιος «ήταν ο παραγιός του παππού μου που φύλαγε το σπίτι και τα υπάρχοντά του από τότε, πεπεισμένος ότι κάποιος από την οικογένεια θα επέστρεφε». Ακόμα μεγαλύτερη εντύπωση του προκάλεσε «η φωνή και η εκφορά του λόγου, που έμοιαζε με του πατέρα μου». Στο σπίτι φιλοξενήθηκε έξι νύχτες, «κοιμήθηκα μάλιστα στο δωμάτιο του πατέρα μου». Προς τιμήν του ο υπερήλικος οικοδεσπότης προσκάλεσε έξι ακόμα συνομηλίκους του, που μιλούσαν ελληνικά και μετέφεραν μνήμες από τα χρόνια της ειρηνικής συνύπαρξης. Το πρώτο διερευνητικό ταξίδι ακολούθησαν πολλά άλλα, «δύο φορές διέσχισα πεζή την απόσταση Τσεσμέ – Κωνσταντινούπολη».