«Το τηλεγράφημα στο εσωτερικό κοστίζει 11,19 ευρώ μέχρι 50 λέξεις». Αυτό μου λέει η υπάλληλος του ΟΤΕ την οποία από περιέργεια έχω ρωτήσει καλώντας το 136, αν υπάρχουν ακόμη τηλεγραφήματα. «Κάθε επιπλέον λέξη κοστολογείται 0,084 λεπτά» συμπληρώνει με ευγένεια. Να που στην εποχή των δωρεάν sms και της ηλεκτρονικής επικοινωνίας, οι λέξεις στα τηλεγραφήματα είναι ακόμη ακριβές, εις ανάμνησιν μιας εποχής που ήταν πολύτιμες.
Πριν από την επικράτηση του τηλεφώνου, το τηλεγράφημα καθόριζε εμπορικές υποθέσεις και οικονομικές συναλλαγές, ανήγγελλε χαρμόσυνα και θλιβερά γεγονότα που σημάδεψαν τις ζωές των ανθρώπων. Οπως τα σύντομα μηνύματα: «Μπαμπάς σου απεβίωσεν» και «σας ικετεύω και προς σωτηρία του μοναστηριού εκλέξτε άνθρωπο αξίας έχοντας φόβο Θεού» που βλέπει, μεταξύ άλλων, ο επισκέπτης της έκθεσης «Το τηλεγράφημα» στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη.
Η ανθρώπινη επιθυμία, ο νόστος, η αγάπη μαζί με ειδήσεις για την ταχύτητα των συναλλαγών, εναλλάσσονται στην έκθεση αυτή που εστιάζει στο τηλεγράφημα ως μέσον γρήγορης επικοινωνίας πριν από την επικράτηση του τηλεφώνου. Ηταν ακόμη η εποχή της παντοδυναμίας του. «Αμέσως σήμερον αναχωρήσης έστω μόνη σου» γράφει ο Γιάννης στην Νυμφοδώρα. «Δικαιολογία δεν χωρεί» συμπληρώνει επιτακτικά. Οταν όμως γνωρίζεις ότι θα ελάμβανε το τηλεγράφημα ο παραλήπτης λίγες ημέρες αργότερα, αντιλαμβάνεσαι πόσο διαφορετική ήταν η αίσθηση του χρόνου τον 19ο αιώνα.
Αυτά μαζί με επιτραπέζιο χειριστήριο τηλεγραφίας, μιλιαμπερόμετρο, επιτραπέζιο επιλογέα και έναν ηλεκτρομαγνήτη αποτελούν μέρος της συλλογής του Μιχάλη Τσιπίδη που δωρήθηκε πριν από τρία χρόνια στο Μουσείο Τηλεπικοινωνιών ΟΤΕ και περιλαμβάνει περισσότερα από 300 vintage τηλεγραφήματα. Τα 70 -κυρίως εμπορικού χαρακτήρα- από διαφορετικές μάλιστα τηλεγραφικές υπηρεσίες, παρουσιάζονται στην έκθεση η οποία σκοπό έχει να αναδείξει τη σχέση εικόνας και λέξης.
Ο τρόπος που η πυκνότητα της εικόνας δίνει ένα κέντρο βάρους στον παραθετικό λόγο, πώς το μήνυμα αλλάζει μορφή με το πέρασμα των χρόνων. Ανθρώπινες στιγμές στο πλαίσιο του εκθεσιακού κύκλου «Ματιές στην πόλη» του δραστήριου Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης που τη διοργανώνει. Η έκθεση στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού (συνδιοργάνωση και με το Μουσείο Τηλεπικοινωνιών του ΟΤΕ) αποκαλύπτει πώς λειτουργούσαν οι τηλεγραφικές υπηρεσίες στην περιοχή και ταυτόχρονα διηγείται κι ένα κομμάτι της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, του εμπορίου και των συναλλαγών της.
Ποικιλία επικοινωνίας
Η Οθωμανική Αυτοκρατορική Τηλεγραφική Υπηρεσία (1870-1912) που έμενε ανοιχτή όλο το 24ωρο, δεχόταν και έστελνε τηλεγραφήματα στην αραβική όσο και σε δυτικές γλώσσες. Δίνει επίσης πληροφορίες για τη Βουλγαρική (1912-1913) και τη Σερβική υπηρεσία, την Αγγλική Eastern Telegraph Company (1912-1937) και τη μετεξέλιξή της Cable and Wireless (1937-1956), την Cable Telegraph Company (1880-1912) με τα ακριβότερα τέλη, την Eλληνική Ταχυδρομική Τηλεγραφική Τηλεφωνική Υπηρεσία (1912-1949) και τον ΟΤΕ που ιδρύθηκε το 1949.
«Πρόκειται για μια συλλογή διαφορετικών τηλεγραφείων από την ίδρυση του τηλεγραφείου Θεσσαλονίκης έως το 1949 που δημιουργήθηκε ο ΟΤΕ» λέει στην «Κ» ο συλλέκτης Μιχάλης Τσιπίδης. «Αρχίζει με το τουρκικό τηλεγραφείο. Ηταν η τηλεγραφική εταιρεία που υπήρχε ώς το 1912 όταν ιδρύθηκε το βουλγαρικό τηλεγραφείο. Οι λόγοι ήταν πολιτικοί, δηλαδή "βάζω το πόδι μου στη Θεσσαλονίκη", όπως έγινε και με τους Σέρβους που ακολούθησαν. Να φανταστείτε τα τηλεγραφήματα έφταναν από το βουλγαρικό τηλεγραφείο που ήταν στις Σέρρες (όταν ήταν υπό βουλγαρική κατοχή), τα έφερναν στη Θεσσαλονίκη στο κτίριο του βουλγαρικού τηλεγραφείου και τα μοίραζαν από κει. Δεν υπήρχε δηλαδή απευθείας επικοινωνία».
Η πρώτη αγάπη του συλλέκτη Μ. Τσιπίδη (συγγραφέας του τρίτομου καταλόγου γραμματοσήμων «HELLAS») ήταν τα γραμματόσημα και η ιστορία τους, με τα οποία ασχολήθηκε από τα εφηβικά του χρόνια. Τα τηλεγραφήματα ακολούθησαν. Οσο γι’ αυτά που προβάλλονται στην έκθεση, μαρτυρούν τις εμπορικές συναλλαγές της εποχής και των προϊόντων. «Ο τρόπος που διάλεγαν οι πελάτες τις εταιρείες ήταν καθαρά οικονομικός. Οι τιμές καθόριζαν ποιο τηλεγραφείο θα χρησιμοποιήσουν».
Η έκθεση, όμως, αποκαλύπτει και τη λογοκρισία της εποχής. «Η πρώτη λογοκρισία είναι η διασυμμαχική το 1916, οι επόμενες πριν από τον πόλεμο του 1940, στην Κατοχή, αλλά είχαμε και τη λογοκρισία ελέγχου συναλλάγματος την περίοδο του 1950. Διάβαζαν τα τηλεγραφήματα που έρχονταν ή έφευγαν. Η σφραγίδα που βλέπουμε επάνω τους, δείχνει ότι το τηλεγράφημα ήταν κατάλληλο να διανεμηθεί. Δηλαδή, διαβάσαμε το μήνυμα, το ελέγξαμε και είδαμε ότι δεν περιέχει κάτι επιλήψιμο».
Το ενδιαφέρον όμως είναι πώς ενώνονται όλα αυτά με την εποχή μας. Οι φωτογραφίες που έβγαλε ο Σπύρος Στάβερης κατόπιν ανάθεσης του Μουσείου Φωτογραφίας μοιάζει να αποτελούν ένα διάλογο των εικόνων του σήμερα και των λέξεων του χθες. Νέες αφηγήσεις που μας κάνουν να δούμε την πόλη με άλλο βλέμμα. Είναι κατά κάποιο τρόπο το σκηνικό της έκθεσης. Οπως μας λέει άλλωστε εκ μέρους του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, η Αλεξάνδρα Αθανασιάδου -υπεύθυνη για τον σχεδιασμό της έκθεσης μαζί με τον Βαγγέλη Ιωακειμίδη-, φωτογραφίζοντας σήμερα τα σημεία παραγωγής εκείνης της εποχής, τα εμπορεύματα που είχαν τη μεγαλύτερη ζήτηση, τους τόπους διεξαγωγής του εμπορίου και των συναλλαγών, διαπιστώνει κανείς πόσο άλλαξε η μορφή του μέσου αλλά και πόσο τα μηνύματα παραμένουν λίγο-πολύ ίδια. «Σε περιμένω στην τράπεζα», ή «έλα στον σταθμό».
Αλλάζει μόνο το μέσο
Για το ευρύ κοινό το τηλεγράφημα είναι πια ένας ξεχασμένος τρόπος επικοινωνίας όπως και οι επιστολές. Παρόλα αυτά συνεχίζει να χρησιμοποιείται. Πρόδρομος των σύντομων μηνυμάτων που αποστέλλουμε σήμερα μέσα από τα κινητά τηλέφωνα (sms) αλλά και της ηλεκτρονικής αλληλογραφίας (mail), αποτελεί τμήμα της ιστορίας της επικοινωνίας.
«Με αυτόν τον τρόπο η αντιστικτική αυτή ανάγνωση ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν μας φέρνει αντιμέτωπους με ένα γνωστό γεγονός, που συχνά παραβλέπεται: πως οι αγωνίες, οι χαρές, οι ευχές, οι δυσκολίες αποτελούν εγγενές κομμάτι της κοινωνικής ζωής και των μηνυμάτων που επικοινωνούμε ― αλλάζει απλώς η μορφή του μέσου».
Ο Μ. Τσιπίδης είναι συλλέκτης από 10 χρονών παιδί. Ξεκίνησε όπως μας λέει, με τα γραμματόσημα και τις τούρκικες κάρτες της Θεσσαλονίκης αλλά όταν είδε σε ένα παλαιοπωλείο ένα παλιό τηλεγράφημα δεν κατάφερε να αντισταθεί. «Ο παλαιοπώλης είχε πάρει το αρχείο ενός μεγαλέμπορου της Θεσσαλονίκης ο οποίος φαίνεται πως δεν πετούσε τίποτα». Πόσα έδωσε σε δημοπρασίες για να αποκτήσει αυτά τα 300 τηλεγραφήματα όλα αυτά τα χρόνια, δεν αποκαλύπτει. Οταν ρωτάς τις τιμές απαντά σιβυλλικά: «Ισχύει ο νόμος της αγοράς και της ζήτησης. Από 10 ευρώ έως πολλές χιλιάδες. Ανάλογα με το πάθος του συλλέκτη». Οι συλλέκτες τα αγοράζουν κυρίως με βάση τη σφραγίδα και την παλαιότητα και λιγότερο για το περιεχόμενό τους, λένε όσοι γνωρίζουν.
«Οταν αγόρασα το πρώτο τηλεγράφημα άρχισε να με ενδιαφέρει το θέμα». Η τελευταία του αγορά ήταν ένα σερβικό τηλεγράφημα για την απόκτηση του οποίου πήγε ώς το Βερολίνο. Οταν χόρτασε τη συλλογή, τη δώρισε στον ΟΤΕ. «Αλλωστε αυτός μεγάλωσε την οικογένεια του πατέρα μου και έπειτα τη δική μου οικογένεια».
«Πέρασαν δεκαπέντε ημέρες… θέλω απάντηση»
Από τα πιο παλιά εκθέματα είναι το οθωμανικό τηλεγράφημα από τις Καρυές του Αγίου Ορους προς τη Θεσσαλονίκη (1894). Εχει αρνητική σφραγίδα του τηλεγραφείου Θεσσαλονίκης με την επιγραφή «BUREAU TELEG.IMP. SALONIQUE 1891» (Αυτοκρατορικό Τηλεγραφικό Γραφείο Θεσσαλονίκης). Αποστολέας είναι ο Μουσταφά και παραλήπτης ο Αλέξανδρος Μαύρος, στην αιγυπτιακή αγορά. «Εξοχότητά μου, δεν μπορώ να έρθω, εσείς να έρθετε».
Το οθωμανικό τηλεγράφημα από τη Δράμα προς τη Θεσσαλονίκη χρονολογείται στο 1899 και απευθύνεται με επιτακτικό ύφος, σε βυρσοδέψη της πόλης: «Πέρασαν δεκαπέντε μέρες που περιμένουμε, λεφτά δεν υπάρχουν, θέλω απάντηση». Ολα πάντως είναι σύντομα και σαφή: «Ζητούν κουνάβια δρχμ πεντήκοντα, αλεπούδες τριάκοντα, τηλεγραφήσατε αμέσως τιμάς ελαίου».
Ολα αυτά σήμερα μοιάζουν μακρινά. Η επανάσταση του Διαδικτύου και της κινητής τηλεφωνίας άλλαξε ριζικά τον τρόπο και κυρίως την ταχύτητα της επικοινωνίας. Παρόλα αυτά το τηλεγράφημα επιζεί κι ας βιάστηκαν πολλοί να το πενθήσουν. Την τιμητική του το είδος αυτό της επικοινωνίας την έχει κυρίως στα μεγάλα κοινωνικά γεγονότα και στις εκλογές. Ευχητήρια, συγχαρητήρια, συλλυπητήρια μηνύματα πάντα αποστέλλονται, καθώς και επίσημα εμπορικού ή δικαστικού χαρακτήρα. Οπως φαίνεται υπάρχουν ακόμη κάποιοι που επιμένουν παραδοσιακά. ΣΤΟΠ…