Παρά την απομόνωση, τις ελλείψεις και τα προβλήματα, οι περίπου 200 κάτοικοί του αντιστέκονται στο μαρασμό, αρνούμενοι να αφήσουν το μικρό νησί του βόρειου Αιγαίου να ξαναγίνει τόπος εξορίας – αυτήν τη φορά για τους ίδιους.
Είναι λίγο πριν από τις 8 το βράδυ όταν το καράβι δένει στον Αη Στράτη. Ελάχιστοι επιβάτες βγαίνουμε. Καμιά δεκαριά ντόπιοι κι εμείς. Τουρίστας ούτε για δείγμα. Ο ήλιος που δύει ρίχνει ένα γλυκό πορτοκαλί φως στα τσιμεντένια μπλοκ που είναι στοιβαγμένα στην υπό διαμόρφωση αποβάθρα. Εργο ύψους 19 εκατομμυρίων ευρώ, ενταγμένο σε ΕΣΠΑ, το νέο λιμάνι θα αλλάξει την εικόνα -και ίσως τη ζωή- του νησιού. Αυτό τουλάχιστον ελπίζουν οι κάτοικοι. Οπως την άλλαξε σε μεγάλο βαθμό η προβλήτα που κατασκευάστηκε το 1991. Μέχρι τότε, τα πλοία δεν μπορούσαν να προσεγγίσουν. Ανθρωποι και εμπορεύματα έφταναν στη στεριά με βάρκες.
«Μα, καλά, πού είναι ο οικισμός;» Η απορία του φωτογράφου μας είναι εύλογη. Από την πλευρά του λιμανιού σπίτια δεν φαίνονται, με εξαίρεση δυο-τρία που είναι «γαντζωμένα» στο βράχο του Μπούμπουνα – ή «του Τρότσκι», όπως τον έλεγαν παλιά οι εξόριστοι. Το μυστήριο θα μας λύσει λίγο αργότερα ο πατήρ Ιωάννης. Τον βρίσκουμε να απολαμβάνει το κρασάκι του στο Ροδοκάλι, το μικρό καφε-ζαχαροπλαστείο του Νίκου Ξεμαντήλωτου. «Παιδιά, ελάτε στη συντροφιά μας! Μόνο φωτογραφία μη με βγάλετε. Αν με δει ο δέσποτας να πίνω, θα έχω κακά ξεμπερδέματα!» Τσουγκρίζουμε τα ποτήρια μας γελώντας. Κι ακούμε πώς έγιναν… αόρατα τα σπίτια του Αη Στράτη.
Τον Φλεβάρη του 1968, δυνατός σεισμός έπληξε το νησί. Αρκετά σπίτια κατέρρευσαν. Είκοσι άνθρωποι βρήκαν το θάνατο κάτω από γκρεμισμένους τοίχους και σκεπές. Η κυβέρνηση της Χούντας, με συνοπτικές διαδικασίες, αποφάσισε να εγκαταλειφθεί οριστικά ο λαβωμένος οικισμός και ένας νέος να οικοδομηθεί. Οι Αγιοστρατίτες δεν τόλμησαν να εναντιωθούν. Ετσι, μέσα σε λίγες εβδομάδες οι μπουλντόζες ολοκλήρωσαν το καταστροφικό έργο του Εγκέλαδου, εξαφανίζοντας κάθε ίχνος της παραδοσιακής αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής, διαλύοντας γειτονιές και προκαλώντας ισχυρό πλήγμα στον κοινωνικό ιστό.
Το παλιό χωριό, που από την πλαγιά του λόφου του Αη Γιάννη ατένιζε το πέλαγος, δεν υπήρχε πια. Για το καινούργιο είχε επιλεγεί το πιο ακατάλληλο σημείο: μια έκταση επίπεδη -στις εκβολές των χειμάρρων Τενεδιώτη και Παραδείση-, εκτεθειμένη σε πλημμύρες. Εκεί κάποτε βρισκόταν ο δυτικός τομέας του στρατοπέδου των εκτοπισμένων και τα περιβόλια των ντόπιων.
Τα σπίτια χτίστηκαν πρόχειρα, με τσιμεντόλιθους, χωρίς μονώσεις – ήταν υπερβολικά ζεστά το καλοκαίρι και παγωμένα το χειμώνα. «Ούτε η όμορφη εκκλησία μας, της Γέννησης του Χριστού, δεν γλίτωσε από αυτό τον παραλογισμό», λέει ο πατήρ Ιωάννης. «Την γκρέμισαν κι αυτή. Πάει το ψηλό πέτρινο καμπαναριό της. Και η καμπάνα της η βροντερή, που όταν χτυπούσε ακουγόταν μέχρι τη Λήμνο. Αυτή που έχουμε τώρα ούτε σ’ όλο το χωριό δεν ακούγεται…» Υψώνουμε άλλη μία φορά τα ποτήρια μας, με τον ιερέα να μας αφηγείται και τη δική του ιστορία. Ηταν ψαράς. Χειροτονήθηκε πριν από λίγα χρόνια, αφού παπάς δεν υπήρχε στο νησί. Αυτό το κενό καλύφθηκε. Αλλά υπάρχουν πολλά ακόμη, όπως θα διαπιστώσουμε τις επόμενες μέρες.
Καληνυχτίζουμε την παρέα και φεύγουμε για τα δωμάτιά μας. Ενας πιτσιρικάς επιστρέφει από το ψάρεμα, με το καλάμι του στο ένα χέρι και ένα κουβαδάκι στο άλλο. «Ηταν καλή η ψαριά;» τον ρωτάει ένας άλλος που περνάει με το ποδήλατό του. «Θα την ανεβάσω σε λίγο στον τοίχο μου, να τη δεις!» Ξέχασα να σας πω: ο Αη Στράτης διαθέτει δωρεάν wi-fi…
Μια νηπιαγωγός στο τιμόνι του δήμου
Το επόμενο πρωί ξεκινώ το ρεπορτάζ από το δημαρχείο. Η 28χρονη Μαρία Κακαλή είναι εδώ και ένα χρόνο δήμαρχος του Αη Στράτη -η νεότερη σε όλη τη χώρα-, έχοντας εκλεγεί με ποσοστό 58,7% από τον πρώτο γύρο, επικεφαλής του ανεξάρτητου συνδυασμού Νέα Αρχή. «Τα περισσότερα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης εστίασαν στο θέμα της ηλικίας μου. Αλλά δεν είμαι μόνη. Με το ψηφοδέλτιό μας κατέβηκαν κι άλλοι νέοι άνθρωποι, που, όπως εγώ, αγαπούν τον τόπο μας και πιστεύουν στο μέλλον και στην ανάπτυξή του». Κόρη ψαρά, τελείωσε το λύκειο στο νησί κι έφυγε για την Πάτρα, για να φοιτήσει στο Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία. Ούτε μια στιγμή δεν σκέφτηκε να μην επιστρέψει. «∆εν μπορώ να λειτουργήσω αλλού», εξηγεί. Την επιθυμία της να ζήσει εδώ ενίσχυσε ο αιφνίδιος θάνατος του πατέρα της, στο τρίτο έτος των σπουδών της. «∆εν θα μπορούσα να αφήσω τη μητέρα μου και την αδελφή μου ολομόναχες». Υπήρχε, βέβαια, και… ο έρωτας. Την καρδιά της είχε ήδη κερδίσει ο Παναγιώτης Καραϊσκάκης, επίσης Αγιοστρατίτης και ναυτικός στο επάγγελμα. Το ζευγάρι έχει αποκτήσει δύο γιους.
Τα προβλήματα είναι πολλά σ’ αυτό το κομμάτι γης που έχει έκταση 45 τετραγωνικών χιλιομέτρων και ουσιαστικά δεν ανήκει σε καμιά «νησιωτική γειτονιά»: απέχει 38 ναυτικά μίλια από τη Σκύρο, 42 από τη Λέσβο και 18 από τη Λήμνο. Νησί ανάδελφο… Η απομόνωση είναι μεγάλο πρόβλημα, αλλά όχι το μεγαλύτερο. Τα πολλά «χωρίς», οι ελλείψεις σε βασικά αγαθά και υπηρεσίες βάζουν τρικλοποδιές στην καθημερινότητα των περίπου 200 μόνιμων κατοίκων. Ο Αη Στράτης δεν έχει φαρμακείο, φούρνο, τράπεζα ούτε ΑΤΜ – τις μέρες που οι τράπεζες ήταν κλειστές, οι ντόπιοι έπρεπε να μεταβούν στη Μύρινα της Λήμνου για να κάνουν ανάληψη χρημάτων (5 ώρες πηγαινέλα με το γερασμένο «Αιολίς»). Κατά διαστήματα δεν έχει ούτε γιατρό – με εξαίρεση τον τελευταίο χρόνο, που ένα ζευγάρι, οι Λαρισαίοι Αννα ∆ιονύση και ∆ημήτρης Τζήμας, βρίσκονται εδώ «από ρομαντισμό και πατριωτισμό», όπως λένε. Και την άνοιξη έμεινε 37 ολόκληρες μέρες χωρίς ακτοπλοϊκή σύνδεση με το Λαύριο, λόγω επίσχεσης εργασίας των απλήρωτων ναυτεργατών του «Ταξιάρχη» της Ναυτιλιακής Εταιρείας Λέσβου. Τι έχει; Αγροτικό ιατρείο, σχολείο (με 30 μαθητές σε όλες τις βαθμίδες, από νηπιαγωγείο μέχρι λύκειο), ένα ΚΕΠ, ένα κατάστημα ΕΛΤΑ, τρία μικρά μίνι μάρκετ, ένα βενζινάδικο, ένα ζαχαροπλαστείο, ένα καφέ-μπαρ που ανοίγει μόνο το καλοκαίρι και ενοικιαζόμενα δωμάτια με 180 κλίνες. «Η τουριστική κίνηση ελπίζουμε να τονωθεί με την ολοκλήρωση των έργων στο λιμάνι», επισημαίνει η Μαρία Κακαλή. «Βέβαια, δεν έχουμε ψευδαισθήσεις. Κοσμοπολίτικο νησί δεν είμαστε ούτε θα γίνουμε. ∆εν το θέλουμε κιόλας. Μπορούμε, όμως, να αποτελέσουμε επιλογή για όσους ενδιαφέρονται για εναλλακτικό τουρισμό και για οικογένειες με παιδιά. ∆ιαθέτουμε υπέροχες παραλίες, καλό και φθηνό φαγητό και απόλυτη ηρεμία. Εδώ ξεχνάς τι μέρα είναι! Τόσο ήσυχα είναι».
Την κουβέντα μας διακόπτει ένα τηλεφώνημα. Είναι από τη Μητρόπολη Λήμνου και θέμα της έχει τον εορτασμό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. «Φέτος, λόγω της δύσκολης κατάστασης που αντιμετωπίζει η χώρα, αποφασίσαμε να κάνουμε κάτι απλό: μόνο μια περιφορά και ένα γεύμα. Τίποτα περισσότερο. Ούτε χορευτικά ούτε στρατιωτικά αγήματα», ακούω τη Μαρία να λέει αποφασιστικά. «Προτιμάμε να κρατήσουμε τα χρήματα για να τα διαθέσουμε σε συσσίτια για απόρους, αν προκύψει ανάγκη, παρά να τα ξοδέψουμε σε γιορτές και πανηγύρια». O Αη Στράτης μάλλον είναι σε καλά χέρια…
Πελαγίσιοι, ορεσίβιοι και… ακριδόπληκτοι
Κατηφορίζω προς το λιμάνι. Εχει σχεδόν μεσημεριάσει. Ο Σπύρος Μουστάκας πλένει τη βάρκα του, τη «Σταυρούλα». Εχει το όνομα της γυναίκας του. «Κατάγεται από τους Μυτιληνιούς της Σάμου, τη γνώρισα πριν από σαράντα χρόνια, όταν έκανα εκεί το στρατιωτικό μου, και με ακολούθησε όταν απολύθηκα. Πώς άντεξε σ’ αυτή την ερημιά, ακόμα απορώ…» λέει. Τον ρωτάω αν ο Αη Στράτης είναι πλούσιος ψαρότοπος, όπως πολλοί νομίζουν. «Ακόμα κάτι… περπατάει μέσα στις θάλασσές μας, αλλά για να βγάλεις μεροκάματο πρέπει να φτύσεις αίμα. Χθες ψάρευα από τις 3 το μεσημέρι μέχρι τις 11 το βράδυ και γύρισα με δύο κιλά μπαρμπούνια όλα κι όλα. Οσο για τους αστακούς; Σπανίζουν πια και δεκαπέντε ευρώ το κομμάτι τούς παίρνουν οι έμποροι».
Πολλά έξοδα, λίγα αλιεύματα, ανταγωνισμός από τα μεγάλα σκάφη: μ’ αυτά τα προβλήματα παλεύουν καθημερινά οι 17 επαγγελματίες ψαράδες του νησιού. Ο Κώστας Προβατάς είναι πρόεδρος του συλλόγου τους. Τον βρίσκω να μπαλώνει τα δίχτυα του. «Εναν Απριλομάη περιμένουμε να βγάλουμε καμιά δεκάρα εμείς οι ανεμοτρατάρηδες. Φέτος, που μείναμε σχεδόν δύο μήνες χωρίς πλοίο, χάσαμε όλη τη χρονιά. ∆εν βγαίναμε καν για ψάρεμα. Τι να τα κάνουμε τα ψάρια; Την καρδιά μου ρώτα πώς είναι να έχει άπνοια κι εγώ να κάθομαι στη στεριά…»
Ζόρικα τα πράγματα στη θάλασσα, αλλά και στη στεριά δεν είναι καλύτερα.
Ο αντιδήμαρχος ∆ημήτρης Κουτσουρίδης, 33 ετών, είναι κτηνοτρόφος τέταρτης γενιάς -ένας από τους 15 του Αη Στράτη- και πατέρας ενός γιου 21 μηνών. Σπούδασε στη Γαλακτοκομική Σχολή Ιωαννίνων και γύρισε για να βοηθήσει τον πατέρα του, Γιάννη, στο μαντρί. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια εξέτρεφαν κατσίκια. «Αναγκαστήκαμε όμως να τα “χαλάσουμε”, γιατί τα αγόραζαν οι έμποροι για ένα κομμάτι ψωμί: 1,50 ευρώ το κιλό ή 20 ευρώ ολόκληρο το ζώο. Βάλαμε, λοιπόν, πρόβατα. Πιάνουν κάπως καλύτερες τιμές», λέει. Η οικογένεια Κουτσουρίδη διαθέτει σήμερα 600 πρόβατα. Τα χωράφια στα οποία βόσκουν δεν είναι όλα δικά της. «Τα νοικιάζουμε και πληρώνουμε το ενοίκιο σε τυρί». Σε μια καλή χρονιά η παραγωγή γάλακτος φτάνει τους 15 τόνους. «Το πουλάμε γύρω στα 90 λεπτά το λίτρο, αλλά χρεωνόμαστε εμείς τα μεταφορικά, οπότε μας μένουν λιγότερα. Το ίδιο ισχύει και για την πώληση κρέατος».
Φέτος η χρονιά δεν ήταν καλή. Για την ακρίβεια, ήταν από τις χειρότερες που θυμούνται οι ντόπιοι. Και αιτία είναι οι ακρίδες. Σμήνη αδηφάγων εντόμων κατέκλυσαν κυρίως το νότιο και το δυτικό τμήμα του νησιού, προκαλώντας ανυπολόγιστες ζημιές στη χλωρίδα. «Στα βοσκοτόπια δεν άφησαν ούτε ίχνος χορταριού. Τι θα φάνε τα πρόβατά μας; Πώς θα ζήσουμε κι εμείς; Αν δεν αντιμετωπιστεί το πρόβλημα θα αναγκαστούμε να φύγουμε, όπως έφυγαν οι πρόγονοί μας». Σημειωτέον ότι ο Αη Στράτης είχε κηρυχθεί ακριδόπληκτος από το 1930 μέχρι το 1958!
Οι ντόπιοι και «τα παιδιά»
«Απομονωμένο στην άγονη γραμμή του Βορείου Αιγαίου, το νησί δεν μπορεί να ζήσει τους λιγοστούς κατοίκους του, που συνέχεια ξενιτεύονται. Μια γη που της λείπει το νερό, όμως μόνιμα η ατμόσφαιρά της είναι κορεσμένη από υγρασία. Οι γυμνές πλαγιές, που τις δέρνουν ολοχρονίς οι άνεμοι, οδηγούν στη χαράδρα. Εκεί στήνονται τα τσαντίρια των εξόριστων…» γράφει ο Βαρδής Βαρδινογιάννης στο βιβλίο «Οι μισοί στα σίδερα», με τις αναμνήσεις του από τούτο τον τόπο (Φιλίστωρ, 1996). Ο Αγιος Ευστράτιος υπήρξε για σχεδόν τέσσερις δεκαετίες τόπος εξορίας: από το 1928 έως το 1963. Ο πληθυσμός των εξορίστων ήταν μερικές δεκάδες τα χρόνια του βενιζελικού Ιδιωνύμου και κάποιες εκατοντάδες στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά. Στον Εμφύλιο -ειδικά μετά το κλείσιμο του στρατοπέδου της Μακρονήσου- ο αριθμός τους πολλαπλασιάστηκε. Το 1951 ήταν περισσότεροι από 3.000!
Οι μόνιμοι και «νόμιμοι» κάτοικοι αναγκάστηκαν να ζήσουν μαζί με τους προσωρινούς και «παράνομους». Ο θρυλικός φωτογράφος Βασίλης Μανικάκης (1907-1999), που επί δεκαετίες κατέγραφε τη ζωή των Αγιοστρατιτών και των εκτοπισμένων, μας κληροδότησε συγκλονιστικές φωτογραφίες που αφηγούνται αυτήν τη συνύπαρξη – πολλές εκτίθενται στο τοπικό Μουσείο ∆ημοκρατίας, που εγκαινιάστηκε το 2006. «Στην αρχή, οι ντόπιοι αντιμετώπιζαν τους νεοφερμένους με καχυποψία. “Hρθαν οι μπολσεβίκοι να μας πάρουν τα σπίτια”, έλεγαν», θυμάται ο γιος του Μανικάκη, Βύρων. «Σιγά-σιγά, άρχισαν να πλησιάζουν ο ένας τον άλλο, πολλές και δυνατές φιλίες δημιουργήθηκαν. Υπήρχαν ηλικιωμένοι που αποκαλούσαν τους εξόριστους τρυφερά “τα παιδιά”»…
Ανάμεσα στα «παιδιά» που έζησαν στην «ελληνική Σιβηρία» ήταν ο ∆ημήτρης Γληνός, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Κώστας Βάρναλης, ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Μάνος Κατράκης, ο Φοίβος Ανωγειανάκης, ο Χρίστος ∆αγκλής, ο Τίτος Πατρίκιος. Και οι περισσότερες οικογένειες έχουν από μια ιστορία να αφηγηθούν. Οπως εκείνη του Βασίλη Γερογιαννάκη, που είχε καφενείο στην παραλία. Οι εξόριστοι το προτιμούσαν γιατί διέθετε ραδιόφωνο. Ανάμεσα στους πιστούς θαμώνες του ήταν και ο Μενέλαος Λουντέμης, ο οποίος όταν επρόκειτο να φύγει από τον Αη Στράτη έδωσε στον Γερογιαννάκη ιδιόχειρη επιστολή: «Αγαπητέ μου φίλε Βασίλη, σ’ ευχαριστώ για την παρέα και για όλα όσα περάσαμε μαζί. Σ’ ευχαριστώ και για όλους τους καλούς καφέδες, μα περισσότερο για τους κακούς. Με αγάπη, Μενέλαος Λουντέμης»…
ΥΓ. Το τελευταίο βράδυ φάγαμε στην ταβέρνα του Γιάννη Κουτρούλη. Μας έψησε -αριστοτεχνικά- έναν παντελή (σηκιό) στη σχάρα. Ηπιαμε μπίρα San Stratis, την οποία τα τελευταία χρόνια φτιάχνει με πολύ μεράκι ο γαμπρός του, Ακης Μουστακάκης. Χειροποίητη και… ακριβοθώρητη: η παραγωγή δεν ξεπερνά τις 100 φιάλες ετησίως. Ο Γιάννης και τα τέσσερα παιδιά του μας αποχαιρέτησαν διά χειραψίας. «Σας ευχαριστούμε που ενδιαφερθήκατε για το νησί μας. Να ξανάρθετε!» Ο Αη Στράτης δεν χάνει την τρυφεράδα του. Ακόμη και στον καιρό των capital controls…≠