Η βιβλιοθήκη για τον επιστήμονα, τον ερευνητή, τον ακαδημαϊκό δάσκαλο είναι τόσο πολύτιμη όσο το αυτοκίνητο για τον οδηγό ταξί. Χωρίς αυτή δεν μπορεί να κάνει τη δουλειά του. Στη βιβλιοθήκη θα διαβάσει τι έχουν κάνει οι συνάδελφοί του στον χώρο που ερευνά προκειμένου να χτίσει επάνω στη δουλειά τους. Από τη βιβλιοθήκη θα ενημερωθεί για τις τρέχουσες εξελίξεις στον κλάδο του και θα λάβει τα ερεθίσματα για να δημιουργήσει νέα γνώση. Στη βιβλιοθήκη θα στείλει ο καθηγητής τους φοιτητές του για να βρουν πηγές για τις εργασίες τους. Τέλος, στη βιβλιοθήκη θα ανατρέξει οποιοσδήποτε γράφει μια επιστημονική εργασία για να την τεκμηριώσει με τις απαραίτητες βιβλιογραφικές αναφορές· χωρίς αυτές καμία εργασία δεν γίνεται σήμερα δεκτή για δημοσίευση. Σημειώνω ότι η δημοσίευση επιστημονικών εργασιών αποτελεί στις μέρες μας το διεθνές μέτρο αξιολόγησης της επιστημονικής παραγωγής για επιστήμονες, πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και ολόκληρες χώρες.
Στους περισσότερους επιστημονικούς κλάδους η σύγχρονη εξειδικευμένη γνώση δεν δημοσιεύεται σε βιβλία, αλλά σε επιστημονικά περιοδικά και σε πρακτικά συνεδρίων. Τα βιβλία έρχονται πολύ αργότερα για να συστηματοποιήσουν τη γνώση και να την κάνουν προσιτή σε ευρύτερο κοινό. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες το υλικό αυτό διανέμεται κυρίως ηλεκτρονικά, μέσω του Διαδικτύου. Μια (όχι ευκαταφρόνητη) συνδρομή επιτρέπει σε όλα τα μέλη ενός ιδρύματος πρόσβαση στο σύνολο του υλικού μιας επιστημονικής οργάνωσης ή ενός εκδότη: στις νέες κυκλοφορίες και σε προηγούμενα τεύχη περιοδικών και πρακτικά συνεδρίων. Η πρακτική αυτή ακολουθείται εδώ και δεκαπέντε χρόνια περίπου και στην Ελλάδα. Αν πάτε σε μια ακαδημαϊκή βιβλιοθήκη θα δείτε ότι οι περισσότεροι τίτλοι περιοδικών στα ράφια σταματάνε περίπου το 2000, διότι από εκεί και μετά καλύπτονταν από συνδρομές ηλεκτρονικής πρόσβασης.
Για να μειώσουν το κόστος και να βελτιώσουν την κάλυψη του υλικού των βιβλιοθηκών, από το 1998 ελληνικά ακαδημαϊκά ιδρύματα αξιολογούν τις συλλογές τους και διαπραγματεύονται ομαδικά με τους εκδότες μέσω του Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Ετσι, χρόνο με τον χρόνο, 56 ιδρύματα και οργανισμοί εξασφάλισαν πρόσβαση για όλα τα μέλη τους σε 11.598 τίτλους επιστημονικών περιοδικών, 15 βιβλιογραφικές βάσεις δεδομένων, 6 βάσεις δεδομένων πλήρους κειμένου και 14.000 τίτλους επιστημονικών βιβλίων. Ετσι, πολλοί που τις δεκαετίες του 1980 και 1990 ζητιανεύαμε ανάτυπα άρθρων από φίλους στο εξωτερικό, ή ταξιδεύαμε σε βιβλιοθήκες εκεί για να φωτοτυπήσουμε άρθρα από τις συλλογές τους, αισθανθήκαμε για πρώτη φορά ότι μπορούσαμε να ανταγωνιστούμε επί ίσοις όροις τους ξένους συναδέλφους μας.
Δυστυχώς, αυτή η άνοιξη της επιστημονικής γνώσης δεν κράτησε για πολύ. Συχνά προβλήματα στη χρηματοδότηση του εγχειρήματος (η οποία προερχόταν κυρίως από ευρωπαϊκούς πόρους) δεν επιτρέπουν την πληρωμή των συνδρομών, με αποτέλεσμα οι εκδότες να διακόπτουν τακτικά την πρόσβαση στις συλλογές τους. Σήμερα, ο ιστότοπος του Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών μάς ενημερώνει ότι «μετά τις 30/06/2015 (ημερομηνία διακοπής των συμβάσεων του ΣΕΑΒ με τους εκδότες), η πρόσβαση στο περιεχόμενο κάποιων εκ των εκδοτών έχει διακοπεί». Πραγματικά, ήδη 12 από τους 19 εκδότες που παρέχουν το υλικό τους στα ελληνικά ιδρύματα έχουν διακόψει την πρόσβαση στους τίτλους τους, όχι μόνο για το τρέχον έτος, αλλά και για τα προηγούμενα. Η διακοπή πρόσβασης και στο υλικό και των υπολοίπων είναι θέμα χρόνου.
Τον Σεπτέμβριο ακούσαμε τον πρωθυπουργό Αλ. Τσίπρα να λέει ότι «το τρίπτυχο έρευνα-ανάπτυξη-καινοτομία είναι η αιχμή του δόρατος, η μείζων εθνική επένδυση για την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας και τη βιώσιμη αναπτυξιακή προοπτική της». Διαβεβαίωσε μάλιστα τους ακροατές του ότι αυτό αποτελεί πολιτική δέσμευση και ότι η υποστήριξη του επιστημονικού δυναμικού αποτέλεσε προτεραιότητα του τομέα έρευνας και καινοτομίας, προσθέτοντας ότι σχεδιάζει δράσεις για την ανάσχεση του κύματος φυγής στο εξωτερικό νέων επιστημόνων. Η πράξη όμως δείχνει ότι η Πολιτεία δεν παρέχει σήμερα στους ερευνητές της (που μισθοδοτεί από το υστέρημα των Ελλήνων φορολογουμένων) ούτε το βασικότερο εργαλείο της δουλειάς τους: την πρόσβαση στις διεθνείς επιστημονικές βιβλιοθήκες. Αυτό το «μαύρο» στη γνώση είναι όνειδος για τη χώρα μας.
* Ο κ. Διομήδης Σπινέλλης είναι καθηγητής στο Τμήμα Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.