Η Μαρία, η «αγία της Τρούμπας», που «για χάρη της έχουν σταματήσει πυροβολισμοί για να περάσει», ο Κοσμάς που βγήκε από το «Αρζεντίνα» μ’ ένα μαχαίρι καρφωμένο στο κούτελο, ο γαμπρός που δεν έφευγε για την εκκλησία αν δεν έβαζε πρώτα γκολ ο Ολυμπιακός, ο Μπούκοβι και η καθημερινή του βόλτα, οι μικροπωλητές και οι εργάτες του λιμανιού, οι ναυτικοί που μπάρκαραν για την άλλη άκρη του κόσμου, τα κορίτσια του δρόμου, ο Τσιτσάνης και ο Μπιθικώτσης, οι μάγκες, τα πιτσιρίκια στις φτωχογειτονιές που μεγάλωναν στα χαμόσπιτα· οι «Πειραιώτες». Αυτός είναι ο τίτλος του τελευταίου βιβλίου του Διονύση Χαριτόπουλου, ο οποίος μέσα από μια σειρά περιστατικών από τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 μάς μεταφέρει στον κόσμο του Πειραιά και μας γνωρίζει τους ανθρώπους του.
Οι ιστορίες του είναι σύντομες, από μία έως τρεις σελίδες οι περισσότερες, γρήγορες και γεμάτες ένταση ματιές σε περιστατικά της καθημερινής ζωής που δίνουν την εικόνα ενός τόπου που έβραζε, μιας δύσκολης και άγριας πόλης που δεν έδινε δεύτερη ευκαιρία σε κανέναν. «Εκείνα τα χρόνια στον Πειραιά επικρατούσε η αυτοδικία», μας λέει ο κ. Χαριτόπουλος, «γι’ αυτό και, ιδίως στις συνοικίες, η μεγαλύτερη αξία ήταν η δύναμη». Καβγάδες, ξύλο, μαχαιρώματα, βεντέτες. Με αφορμή ή χωρίς. Σε μια ιστορία, ένας χαρακτήρας προτιμά να μην πληρώσει το κρασί του στο «μπουζουκάδικο δίπλα στο ρέμα του Σχιστού» και να ξυλοκοπηθεί σχεδόν μέχρι θανάτου, επειδή δεν του το ζήτησαν με τον σωστό τρόπο.
Δεν είναι, πάντως, όλες οι γειτονιές ίδιες. Ο συγγραφέας χωρίζει την πόλη στα δύο, σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σημεία του βιβλίου. «Δύο είναι οι φυλές του Πειραιά», γράφει, «και το αόρατο τείχος που τις χωρίζει είναι σκληρό και αδιαπέραστο σαν το τείχος του Βερολίνου· αρχίζει από το επάνω φρύδι του λιμανιού, τα μηχανουργεία του Αγίου Διονύση, και φτάνει έως τις φάμπρικες γύρω από το γήπεδο Καραϊσκάκη». Από τη μια είναι η «βιτρίνα της πόλης» με τα καλά σπίτια, όπου έμεναν όσοι είχαν χρήματα και καλές δουλειές, ενώ στην «αποκεί πλευρά», στις παράγκες και στα παραπήγματα, ζούσε ο φτωχότερος κόσμος, αλλά και «οι μάγκες, τα αλάνια και οι αϊτονύχηδες της πιάτσας». Εκεί μεγάλωνε και ο ίδιος ο συγγραφέας, γεννημένος στον Πειραιά το 1947. Τον ρωτάμε αν «βλέπει» ακόμα αυτό το τείχος. «Οσο δεν εξομαλύνονται οι οικονομικές ανισότητες», μας λέει, «θα υπάρχουν πάντα αόρατα τείχη στις μεγάλες πόλεις».
Ρεμπέτικο και Ολυμπιακός
Ο Πειραιάς, βέβαια, δεν είναι απλώς μια μεγάλη πόλη. Είναι λιμάνι. «Ενα ανοιχτό στόμα να τραφεί η χώρα», μας λέει ο συγγραφέας. Εκτός, όμως, από «ένα ανοιχτό στόμα», είναι και μια διέξοδος, ένα μονοπάτι διαφυγής. «Κάθε δρόμος του Πειραιά βγάζει στη θάλασσα», γράφει σε κάποιο σημείο, «εύκολα φεύγεις· ο κόσμος είναι ανοιχτός μπροστά σου και η πόλη σε έχει προετοιμάσει να τον γνωρίσεις». Τα καράβια που φεύγουν από τις αποβάθρες του λιμανιού παίρνουν συχνά μαζί τους όσους κουράστηκαν να παλεύουν στη στεριά. Αλλοι θα γυρίσουν, άλλοι όχι. Καπετάνιοι, ναύτες, μετανάστες που τρυπώνουν λάθρα με το όνειρο της Αμερικής, κορίτσια που φεύγουν μαζικά για την Αυστραλία για να παντρευτούν εκεί.
Την ίδια στιγμή, όπως συμβαίνει συνήθως στα μεγάλα λιμάνια, έτσι και ο Πειραιάς έπαιξε το ρόλο του στην παραγωγή λαϊκού πολιτισμού: «Η μεγάλη του συνεισφορά είναι στη μουσική, ο “πειραιώτικος δρόμος” που έκανε το ρεμπέτικο αυτό που ξέρουμε και ακούμε σήμερα». Το ρεμπέτικο, που εμφανίζεται είτε ως μουσική επιλογή είτε ως στάση ζωής σε πολλές ιστορίες του βιβλίου και μοιάζει να αποτελεί βασικό άξονα της ζωής της πόλης τα χρόνια εκείνα. «Το ρεμπέτικο και ο Ολυμπιακός», προσθέτει ο κ. Χαριτόπουλος, «οι δύο κολόνες του Πειραιά». Και συνεχίζουμε αντιγράφοντας από το βιβλίο: «Αυτά τα δυο πάνε μαζί· ξεκίνησαν την ίδια εποχή από τον Πειραιά και λατρεύτηκαν από τους φτωχούς και κατατρεγμένους όλης της χώρας· ο Θρύλος τούς έδωσε περηφάνια και το Ρεμπέτικο παρηγοριά».
Εφημερίδες της εποχής
Ανάμεσα στις ιστορίες του βιβλίου ο Διονύσης Χαριτόπουλος παραθέτει μικρά αποσπάσματα που συνέλεξε από εφημερίδες της εποχής. Αντιγράφουμε κάποια που ξεχωρίσαμε:
-Συνελήφθη ο σεσημασμένος κλέπτης Ευάγγελος Κ. εντός λεωφορείου, καθ’ ην στιγμήν είχεν αφαιρέσει μετά του μη συλληφθέντος συνεργού του 220 δραχμάς από τα θυλάκια επιβάτου. Ανακρινόμενος, ωμολόγησεν ότι έκλεπτε διότι είχεν μια φιλενάδαν η οποία του εζήτει καθημερινώς να την πηγαίνη εις τον κινηματογράφον.
-Δύο νεαροί Ελληνες εισεχώρησαν από τον Πειραιά εις αμερικανικόν υπερωκεάνιον ως λαθρεπιβάται, διά να φθάσουν λαθραίως εις την Αμερικήν. Εκρύβησαν κατά τον απόπλουν και, όταν το πλοίον είχεν εγκαταλείψει τα ελληνικά ύδατα, ενεφανίσθησαν, τότε όμως ο πλοίαρχος διέταξεν αδιστάκτως και τους έρριψαν εις την θάλασσαν, όπου, παλαίοντες με τα κύματα επί 6 ώρας, περισυνελέγησαν από αλιευτικόν πλοιάριον.
-Την 4η Απριλίου αναμένεται να καταπλεύση εις τον Πειραιά το σουηδικόν υπερωκεάνιον «Γκρίκεχολμε», προερχόμενον εκ Νέας Υόρκης, με 420 Αμερικανούς Κροίσους, οι οποίοι θα περιέλθουν αρκετές περιοχές της Ελλάδος, την οποίαν, ως εδήλωσαν, λατρεύουν και ωνειρεύοντο κάποτε να επισκεφθούν.
-Κατά την χθεσινήν τακτικήν συνεδρίασιν του Διοικητικού Συμβουλίου του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς απεφασίσθη ομοφώνως όπως παρακληθή η Κυβέρνησις να ζητήση από την Ιταλικήν την επιστροφήν εις τον Λιμένα τού εκ του Πειραιώς κλαπέντος υπό του Μοροζίνη μαρμαρίνου Λέοντος.
-Συνελήφθη ο Μιχαήλ Τ., κάτοικος Περάματος, διότι επετέθη κατά δύο αστυνομικών, τους οποίους εξύβρισεν και ετραυμάτισεν διά των χειρών του, επειδή ούτοι επενέβησαν διά να επιβάλουν την τάξιν εις διαπληκτιζομένους θεατάς του κινηματοθεάτρου «Παλλάς», καθ’ ην στιγμήν ετελούντο καλλιστεία νεανίδων.