Οταν το 2009 η αρχαιολόγος Καλλιόπη Λημναίου – Παπακώστα που ανασκάπτει στην Αλεξάνδρεια βρήκε το εντυπωσιακό γλυπτό του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι εφημερίδες της Αιγύπτου έγραφαν πως πρόκειται για «μία από τις πιο σπουδαίες ανακαλύψεις που έγιναν στους κήπους του Sallalat, τα τελευταία 100 χρόνια». Η Ελληνίδα αρχαιολόγος συνέχισε την έρευνα, όμως τα γεγονότα στην πλατεία Ταχρίρ στο Κάιρο διέκοψαν κάθε δραστηριότητα.
Το άγαλμα μεταφέρθηκε και εκτίθεται πλέον στο Μουσείο της Αλεξάνδρειας, όμως μόλις τον περασμένο Οκτώβριο –ύστερα από τέσσερα χρόνια σιωπής– η ανασκαφέας ξεκίνησε πάλι την έρευνα με την ομάδα της. Και όπως συνέβη και με το προηγούμενο αναπάντεχο εύρημα, η έκπληξη την περίμενε και πάλι την τελευταία ημέρα. Κάτω από τα νερά που πλημμυρίζουν το σκάμμα, αποκαλύφθηκε τμήμα θεμελίωσης μεγάλου δημόσιου κτιρίου.
Οπως λέει με συγκίνηση, «είναι η πρώτη φορά που εντοπίζεται κτίριο της πτολεμαϊκής εποχής στην Αλεξάνδρεια. Μέχρι τώρα είχαμε μόνο μικρά σπαράγματα». Το εύρημα βρέθηκε στο τετράγωνο των βασιλικών ανακτόρων της Δυναστείας των Πτολεμαίων, των πρώτων κυβερνητών της πόλης μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου. Το φθινόπωρο η ανασκαφέας θα συνεχίσει την έρευνα και θεωρεί ότι θα έχουμε νέες εκπλήξεις. Αλλωστε, ένα μεγάλων διαστάσεων κτίριο όπως αυτό θα ενισχύσει τις πληροφορίες για την τοπογραφία της περιοχής κι όχι μόνο.
«Την τελευταία ημέρα της ανασκαφής κάνοντας μια μικρή δοκιμαστική γεώτρηση, καταλάβαμε ότι υπήρχε κατασκευή 80 πόντους κάτω από το σημείο που σκάβαμε. Σταματήσαμε για να δούμε πώς θα οργανωθούμε. Δεν ήταν δυνατόν να συνεχίσουμε με τόση ποσότητα νερού γύρω μας. Γρήγορα στήθηκε ένα μεγάλο έργο αποστράγγισης με οκτώ περιφερειακά πηγάδια και 12 αντλίες που αντλούσαν επί 24 ώρες το νερό».
Ο προθάλαμος
Πράγματι, ο υδροφόρος ορίζοντας κατέβηκε και σκάβοντας σιγά σιγά αποκαλύφθηκε η κατασκευή. «Είναι εντυπωσιακή. Βρήκαμε δόμους μεγάλων διαστάσεων, από ασβεστόλιθο καλής ποιότητας που μάλλον είναι θεμελίωση κτιρίου. Μέχρι τώρα έχουμε αποκαλύψει 150 τ.μ. Το μέγεθος των δόμων και της θεμελίωσης δείχνει ότι είναι ένα μεγάλο δημόσιο κτίριο. Το εύρημα νομίζω ότι είναι ο προθάλαμος αυτού. Μην ξεχνάμε ότι είμαστε στη βασιλική συνοικία».
Αποκαλύφθηκε επίσης κάθετος τοίχος του οποίου οι δόμοι είναι 1,20 μ. μήκος Χ 0,60 πλάτος. Δεξιά κι αριστερά του τοίχου, που εισχωρεί σε μεγάλο όγκο χωμάτων, εντοπίστηκε όγκος λατύπης. «Τα πελεκούδια όπως έλεγε ο Ανδρόνικος, δηλαδή τα κομματάκια από την επεξεργασία της πέτρας. Εδώ έχει ένα είδος σχήματος. Σαν να ρίχτηκε σκόπιμα. Αυτό μας δημιουργεί ερωτήματα γιατί δεν έχει νόημα να ρίξεις σε ένα κτίριο μπάζα. Ομως επειδή η λατύπη χρησιμεύει και σαν μονωτικό υλικό υποψιάζομαι ότι αυτός ο τοίχος δεν είναι της ανωδομής αλλά της θεμελίωσης», λέει στην «Κ» από την Αθήνα πια η αρχαιολόγος.
Πολλά οικοδομήματα
Σύμφωνα με τις πηγές, στο βασιλικό τετράγωνο υπήρχαν οικοδομήματα όπως το Μουσείο, η Βιβλιοθήκη της αρχαίας Αλεξάνδρειας, ο αφιερωμένος ναός στην Αρσινόη, το Σώμα ή Σήμα, το μεγάλο μνημείο-τάφος του Αλεξάνδρου. «Ολα αυτά είναι υποθέσεις» λέει η κ. Παπακώστα, η οποία δεν θέλει να εμπλακεί σε επικίνδυνες συζητήσεις. «Η ανακάλυψη είναι σημαντική γιατί πρόκειται περί πτολεμαϊκού κτιρίου και θυμίζω ότι σπανιότατα έχουμε ευρήματα πτολεμαϊκής εποχής στην Αλεξάνδρεια, λόγω του μεγάλους βάθους στο οποίο βρίσκονται και των πολλών επιχώσεων και καταστροφών που έγιναν. Βρήκαμε το κτίριο στο βασιλικό τετράγωνο. Οταν συνεχιστεί η έρευνα το φθινόπωρο, οπωσδήποτε κάτι θα βρεθεί. Η θεμελίωση εντοπίστηκε τρία μέτρα πιο κάτω από το ίδιο σημείο στο οποίο το 2009 βρέθηκε το άγαλμα του Μ. Αλεξάνδρου. Θυμάμαι είχα απογοητευθεί και είχα αποφασίσει να τα εγκαταλείψω. Ομως η αποκάλυψή του μου έδωσε δύναμη να συνεχίσω».
Στην Αλεξάνδρεια συμπλήρωσε ήδη 20 χρόνια. «Είχα πάει το 1996 για ένα συνέδριο “Αλέξανδρος και Αλεξάνδρεια” και έμεινα. Τα πρώτα χρόνια ήταν δύσκολα. Ημουν ξένη, γυναίκα, χωρίς βοήθεια. Αλλά δεν τα παράτησα. Το 1998 άρχισα να σκάβω στο Λατινικό νεκροταφείο στον τάφο του Αλαβάστρου, μοναδικό μνημείο που υπάρχει θεωρία ότι αποτελούσε μέρος του τάφου του Αλεξάνδρου. Δυστυχώς, δεν είχε θετικά αποτελέσματα η ανασκαφή. Μετά ξεκίνησα την έρευνα στο Εβραϊκό Νεκροταφείο της Αλεξάνδρειας, με ό,τι σημαίνει αυτό. Εμπειρία ζωής, μεγάλη έρευνα και πολλά προβλήματα. Ευαίσθητο σημείο γιατί ανήκει στην εβραϊκή κοινότητα και η θρησκεία τους δεν επιτρέπει την ενόχληση των νεκρών. Παρόλα αυτά, κάναμε γεωφυσική έρευνα με το Ιδρυμα Τεχνολογίας και Ερευνας της Κρήτης. Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό γιατί εντοπίσαμε δυο “τεχνητές ανωμαλίες” στο υπέδαφος που κατά πάσα πιθανότητα είναι ανθρώπινες κατασκευές. Η έρευνα κράτησε έναν χρόνο, αλλά τα προβλήματα περισσότερο γιατί η κοινότητα δεν μου επέτρεψε να κάνω ανασκαφή».
Το 2007 στρέφεται στους κήπους του Sallalat. Γιατί επέλεξε αυτό το σημείο; «Οπως και στην περίπτωση του Εβραϊκού Νεκροταφείου, γνωρίζοντας τα προβλήματα κανείς δεν διανοήθηκε να ζητήσει ώς τότε άδεια. Το ίδιο συνέβη και στο Σαλαλάτ. Είναι το κέντρο της πόλης, οπότε υπήρχε δισταγμός να ζητηθεί μια ξένη ανασκαφή. Τόλμησα και το ζήτησα διότι από την τοπογραφία της αρχαίας Αλεξάνδρειας γνωρίζουμε ότι ανήκει στο βασιλικό τετράγωνο, επίσης είναι ένας ελεύθερος χώρος και τρίτον, γιατί είναι κοντά στο Εβραϊκό Νεκροταφείο όπου υπάρχουν αρχαιότητες».
Η γεωφυσική έρευνα ξεκίνησε τότε, όμως δύο χρόνια αργότερα αποκαλύφθηκε το εντυπωσιακό άγαλμα. «Είχα ενδείξεις ότι είμαι σε αρχαιολογικά στρώματα αλλά με σταματούσε ο υδροφόρος ορίζοντας. Το 2009 έπεσε το χώμα από την παρειά και αποκαλύφθηκε τμήμα από το πόδι του αγάλματος». Οταν το γλυπτό (τέλος του 4ου αι. π.Χ.), σμιλεμένο σε παριανό μάρμαρο, ύψους 0,80 μ., με τεχνοτροπία του παραπέμπει στη Σχολή του Λυσίππου (προσωπικός γλύπτης του Μεγάλου Αλεξάνδρου), αποκαλύφθηκε ολόκληρο και σε πολύ καλή κατάσταση, άρχισε να αλλάζει και η συμπεριφορά και των Αρχών.
Το φθινόπωρο
Οπως και τότε έτσι και τώρα τα νερά δυσχεραίνουν το έργο της ανασκαφής. Η άντληση θα συνεχιστεί όταν ξεκινήσει στην Αίγυπτο η νέα ανασκαφική περίοδος το φθινόπωρο. Με τη διαφορά ότι αυτή τη φορά δεν σκεπάστηκε με χώμα το σημείο της έρευνας, όπως συνέβαινε τα προηγούμενα χρόνια. «Η Αρχαιολογική Υπηρεσία συνειδητοποίησε ότι βρίσκεται μπροστά σε μια σημαντική ανακάλυψη και μου επέτρεψε να μην καλύψω την ανασκαφή. Εχουν ληφθεί τα απαραίτητα μέτρα προστασίας, περίφραξη του χώρου και φύλαξη επί 24ώρου βάσεως».
Η κ. Καλλιόπη Λιμναίου – Παπακώστα, διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου Ερευνας Αλεξανδρινού Πολιτισμού, χαρακτηρίζει «ευλογία» τις εμπειρίες αυτής της εικοσαετίας. «Οταν βρήκα το άγαλμα έζησα τη στιγμή που όλοι οι αρχαιολόγοι ονειρεύονται. Την ίδια χαρά ένιωσα κι όταν φάνηκαν οι δόμοι της κατασκευής. Κοιτούσα το εύρημα και έλεγα στον εαυτό μου “αυτό ήταν το όνειρό σου” ανεξάρτητα από τι θα βγει».
Συνιστά ψυχραιμία. Στην αρχαιολογία η βιασύνη δεν έκανε ποτέ καλό. Κινητά ευρήματα υπάρχουν πολλά. Μεγάλες ποσότητες κεραμεικής, εκατοντάδες όστρακα και ακέραια λυχνάρια, ενσφράγιστες λαβές ροδιακών αμφορέων (μετέφεραν κρασί) με το όνομα του επώνυμου άρχοντα και το μήνα κατασκευής του αγγείου. «Είναι τρομερά συγκινητικό να ερευνάς σε μια ξένη χώρα και να συναντάς ελληνικά ονόματα στο χώμα, σαν μηνύματα…».
«Την ηθική αναγνώριση ζητάω»
Η ομάδα της κ. Λιμναίου – Παπακώστα (20 άτομα) αποτελείται από Ελληνες και Αιγύπτιους. Η ανασκαφή πραγματοποιείται με χορηγία των Μοheb Kassabgui Foundation και Reliance Group Egypt. Οπως και τα προηγούμενα χρόνια το ΥΠΠΟ αδιαφορεί. Αντίθετα με άλλες φορές, δεν ζητά καμιά βοήθεια. «Το θεώρησα χάσιμο χρόνου. Ο Ελληνας πρόξενος στην Αλεξάνδρεια επισκέφθηκε την ανασκαφή και πιστεύω ότι ενημέρωσε σχετικά το Τμήμα Μορφωτικών Υποθέσεων του υπουργείου Εξωτερικών. Γνωρίζω την οικονομική κατάσταση της χώρας, ότι η Ελλάδα είναι σε δύσκολη θέση αλλά κι όταν δεν ήταν δύσκολα, πάλι δεν είχα βοήθεια. Την ηθική αναγνώριση ζητάω από τη χώρα μου, τίποτε άλλο. Να νιώθω ότι η πατρίδα μου είναι στο πλευρό μου». Στην Αλεξάνδρεια σκάβουν επίσης δύο γαλλικές αποστολές, Πολωνοί (με παρουσία 40 χρόνων), Ιταλοί κ.ά.
Παρότι το αποφεύγει, η συζήτηση μοιραία στρέφεται στον Μ. Αλέξανδρο. «Θεωρώ γλυκιά και συγκινητική την αγάπη που έχουμε οι Ελληνες γι’ αυτήν την ισχυρή προσωπικότητα της Ιστορίας μας. Σε στιγμές κρίσης αναζητάς στηρίγματα. Ομως όλα αυτά τα χρόνια προσπαθώ να χειρίζομαι με προσοχή αυτό το ευαίσθητο θέμα κι αυτό πρέπει να κάνουν όλοι εντός κι εκτός Ελλάδος. Μπορείς να παρασυρθείς. Ολοι οι αρχαιολόγοι που ανασκάπτουν στην Αλεξάνδρεια, από τον πιο σπουδαίο μέχρι τον πιο νέο, όλων των εθνικοτήτων, κατά βάθος ονειρεύονται να βρουν κάτι που να σχετίζεται με τον Αλέξανδρο». Το είδαμε και στην Αμφίπολη. «Σε καμιά περίπτωση το εύρημα εκεί δεν σχετίζεται με το μνημείο του Μ. Αλεξάνδρου. Ο τάφος του είναι στην Αλεξάνδρεια. Επιστημονικά όλες οι πληροφορίες που έχουμε από τις πηγές αυτό αναφέρουν».