∆εν είναι Euro ούτε Μουντιάλ. ∆εν είναι κύπελλο ούτε πρωτάθλημα. Και σίγουρα δεν έχει καλή φήμη, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Ο λόγος για τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 2021, τον οποίο διεκδικούν για την Ελλάδα η Καλαμάτα, η Ρόδος και η Ελευσίνα. Η οικονομική δυσπραγία, η κρίση ταυτότητας που περνάει η Ευρώπη, τα «παρατράγουδα» της Πάτρας και της Θεσσαλονίκης, ίσως να σκεφτόταν κανείς ότι θα λειτουργούσαν αποθαρρυντικά για τις ελληνικές πόλεις να διεκδικήσουν εκ νέου τον τίτλο της ΠΠΕ για το 2021. Αντιθέτως. Συνολικά 14 ήταν οι φάκελοι που κατατέθηκαν στην αρμόδια ομάδα εμπειρογνωμόνων στον πρώτο γύρο της αξιολόγησης, με φαβορί και αουτσάιντερ που ανέτρεψαν το πόρισμα της επιτροπής. Τελικά τρεις πόλεις πέρασαν στη δεύτερη φάση του πολιτιστικού αγώνα δρόμου και βλέπουν στον ευρωπαϊκό θεσμό την ευκαιρία για βαθιές τομές στο αστικό τους προφίλ, στις υποδομές και την αισθητική, περνώντας μέσα από την Ευρώπη και τον πολιτισμό.
Η Ελευσίνα θέλει να αποτινάξει το στίγμα της βιομηχανικής πόλης και να επενδύσει στη δημιουργική βιομηχανία, η Ρόδος φιλοδοξεί να αλλάξει το τουριστικό της προφίλ αναδεικνύοντας το πλούσιο διεθνές ιστορικό της υπόβαθρο που αγνοούσε τα προηγούμενα χρόνια και η Καλαμάτα θέλει να επενδύσει στην εξωστρέφεια και να οικοδομήσει ένα διεθνές προφίλ, έχοντας αποκτήσει δομές που της εξασφαλίζουν εύκολη οδική και αεροπορική πρόσβαση.
Αυτήν την περίοδο οι ομάδες των τριών πόλεων επανεξετάζουν και εξειδικεύουν το πολιτιστικό τους πρόγραμμα, τις ευρωπαϊκές συνεργασίες και τον καλλιτεχνικό τους σχεδιασμό, για να ετοιμάσουν τους φακέλους, τα λεγόμενα «bid books», για την τελική κρίση του ερχόμενου Οκτωβρίου. Το «Κ» επισκέφθηκε τις τρεις αξιόλογες πόλεις και είδε από κοντά την προσπάθεια που καταβάλλουν. Και οι τρεις είναι υπέροχες, αλλά μία θα πάρει τον τίτλο.
ΜΕΣΣΗΝΙΑ
«Kalamata Rising»
Περπατώντας στο ιστορικό κέντρο της Καλαμάτας, βλέπω τα νεοκλασικά που σώθηκαν από τους σεισμούς του ’80. Η ιστορία λέει ότι η ίδια η Μελίνα Μερκούρη και ο τότε δήμαρχος Σταύρος Μπένος σημάδευαν βράδυ τα διατηρητέα κτίρια για να μην κατεδαφιστούν. Ένα από αυτά είναι και το ιστορικό δημαρχείο της πόλης, ένα επιβλητικό μέγαρο του 1850, το οποίο επισκεφθήκαμε λίγες μέρες μετά την είδηση για την πρόκρισή της στον επόμενο γύρο. Τότε ανακοινώθηκε μία από τις παρεμβάσεις που θα γίνουν στο πλαίσιο της υποψηφιότητας – η αποκατάσταση του παλιού σταθμού του ΟΣΕ και η στέγαση του Γραφείου Υποψηφιότητας, «Kalamata 21».
Στον κεντρικό πεζόδρομο, ο εκτελεστικός διευθυντής του «Kalamata 21», Εκτορας Τσατσούλης, μου δείχνει το παλιό σινεμά «Ηλέκτρα», το οποίο σχεδιάζεται να αποκατασταθεί και να επαναλειτουργήσει ως κέντρο ψηφιακών τεχνών, φιλοξενώντας την τοπική κινηματογραφική λέσχη, φεστιβάλ ντοκιμαντέρ, σεμινάρια και θα είναι επίσης χώρος υποδοχής κινηματογραφικής παραγωγής, κάτι στο οποίο θέλει να επενδύσει η περιοχή. Η αναβάθμιση του ∆ΗΠΕΘΕ Καλαμάτας και η κατασκευή ενός υπαίθριου θεάτρου θα είναι οι μοναδικές οικοδομικές παρεμβάσεις που θα γίνουν, εφόσον η πόλη πάρει τον τίτλο. «∆ε θα κατασκευάσουμε νέα κτίρια, δεν είναι απαραίτητα και είμαστε μακριά από αυτήν τη λογική», τονίζει ο κ. Τσατσούλης. Όπως συμβαίνει και στις άλλες δύο υποψήφιες πόλεις, η προοπτική της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας ξεκλειδώνει πόρους, συνεργασίες και σχέδια που είχαν βρει θέση στις ελληνικές καλένδες. Ένα από αυτά φαίνεται πως είναι και η ανάπλαση της παραλιακής ζώνης, ένα έργο εκατομμυρίων ευρώ, το οποίο όταν ολοκληρωθεί, θα στρέψει επιτέλους την Καλαμάτα προς τη θάλασσα.
Οι βασικοί άξονες της πολιτιστικής στρατηγικής της Καλαμάτας για τα επόμενα χρόνια αφορούν τους τομείς της ποιότητας ζωής, της πολιτιστικής οικονομίας και των τεχνών. «Κοιτάμε να αναπτύξουμε τη σχέση της πολιτιστικής οικονομίας με τον τουρισμό που αφορά την περιοχή και την επαγγελματική καλλιτεχνική παραγωγή που αφορά σε καλλιτεχνική δημιουργία, η οποία μπορεί να βγει από τα σύνορα της πόλης και αυτό να έχει μια οικονομική κεφαλαιοποίηση», σημειώνει ο κ. Τσατσούλης. O φάκελος που παρέδωσαν στην αρμόδια επιτροπή εμπειρογνωμόνων είχε τίτλο «Kalamata Rising», για να υποδηλώσουν τη δυναμική πορεία της πόλης. Τα προγράμματα – ομπρέλες που θα εφαρμόσουν, όπως εξηγεί, είναι το Residence για τη φιλοξενία καλλιτεχνών, το Digica για την ψηφιακή τεχνολογία και το Academy, που αφορά την ανάπτυξη δεξιοτήτων στον τουριστικό και τον πολιτιστικό τομέα. «Θέλουμε επίσης να αναπτύξουμε ένα κέντρο ψηφιακής καινοτομίας και πολιτιστικής επιχειρηματικότητας», τονίζει, κάτι που προέκυψε ως ιδέα από τα συμμετοχικά εργαστήρια των πολιτών που οργάνωσε το «Kalamata 21». Και μετά τι θα μείνει στην πόλη; Υπάρχει πρόβλεψη, απαντά ο κ. Τσατσούλης, ώστε να εξασφαλιστεί η οικονομική βιωσιμότητα του φορέα που θα διαχειριστεί την Πολιτιστική Πρωτεύουσα μέχρι το 2025.
Ανάγκη εξωστρέφειας
Η Καλαμάτα χρειάζεται εξωστρέφεια και σ’ αυτό θα βοηθήσει ο τίτλος, υπογραμμίζει ο δήμαρχος Παναγιώτης Νίκας. Στους τοίχους του γραφείου του, οι πίνακες του Παναγιώτη Τέτση «συγκατοικούν» με την προκήρυξη της ελληνικής επανάστασης του 1821. «Θα είναι μεγάλη τιμή, 200 χρόνια μετά την επανάσταση, η πόλη αυτή να είναι πολιτιστική πρωτεύουσα», σημειώνει.
Οπως όμως και στην ελληνική επανάσταση βοήθησαν και οι Μεγάλες ∆υνάμεις της εποχής, έτσι και η Καλαμάτα φαίνεται πως έχει συγκεντρώσει τις δυνάμεις της περιοχής στον κοινό σκοπό. Επιφανείς επιχειρηματίες της περιοχής και οι συγγενείς φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης συνασπίζονται γύρω από τη μεσσηνιακή πόλη και δηλώνουν έτοιμοι να σηκώσουν το λάβαρο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας. Αρκεί φυσικά να μην πέσουν στην παγίδα των επαναστάσεων χωρίς αιτία.
ΡΟ∆ΟΣ
«Journey to the light»
Πάνω σε ένα από τα ενοικιαζόμενα δημοτικά ποδήλατα, περνάω μέσα από τα καλντερίμια της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. Ξένοι τουρίστες του Ιουνίου, Αυστριακοί στην πλειονότητά τους, όπως με πληροφορούν, φωτογραφίζονται στο παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου και στην πλατεία Ιπποκράτους, που θυμίζει κάτι από Σικελία. Μέσα στη μαγευτική πόλη, που συγκαταλέγεται στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO, οι φωνές από τους «κράχτες» υπερκαλύπτουν τους επαγγελματίες που σέβονται το προϊόν και τους πελάτες τους, και στο νου έρχονται οι χρόνιες αντιφάσεις του ελληνικού τουρισμού. Αυτήν την εικόνα θέλει να αλλάξει η Ρόδος μέσα από τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, ενδυναμώνοντας παράλληλα την ευρωπαϊκή συνείδηση του νησιού και βάζοντας στο παιχνίδι το σύνολο των ∆ωδεκανήσων.
Θεωρούμε ότι τόσα χρόνια η Ρόδος έχει κινηθεί στη “μονοκαλλιέργεια” του τουρισμού, ενώ το μεγάλο όπλο του νησιού είναι ο πολιτισμός του. Επιθυμούμε να αλλάξουμε αυτά τα δεδομένα», λέει στο «Κ» ο αντιδήμαρχος Πολιτισμού, Τέρης Χατζηιωάννου, που είναι ανάμεσα στους πρωτεργάτες της προσπάθειας.
Περνώντας μέσα από το κέντρο της πόλης, βγαίνω στην παραλιακή οδό με κατεύθυνση την καινούργια μαρίνα της Ρόδου. Στο σχέδιο των αστικών αναπλάσεων του ∆ήμου εντάσσονται οι περιοχές του Ζέφυρου και του Κόβα, η παλιά βιομηχανική περιοχή της Ρόδου με τα ιταλικά βυρσοδεψεία και η επέκταση του περιπατητικού διαδρόμου στην περιοχή του Λιμανιού. Στη μεσαιωνική πόλη, ο περιορισμός του αυτοκινήτου είναι γεγονός εδώ και χρόνια με ένα απλό σύστημα εισόδου – εξόδου για τους μόνιμους κατοίκους, ενώ η μείωση του Ι.Χ. στο ιστορικό κέντρο της Ρόδου, που θα δώσει μια σημαντική ανάσα στο κυκλοφοριακό τους καλοκαιρινούς μήνες, παραμένει ζητούμενο.
Γέφυρες με το παρελθόν και το μέλλον
Το προτεινόμενο πρόγραμμα της Ρόδου περιστρέφεται γύρω από την ιδέα του «Κοινωνικού Erasmus» και τη συνεργασία ευρωπαϊκών εταίρων σε κάθε πολιτιστική δράση. Το ενδιαφέρον είναι ότι η Ρόδος στρέφει το βλέμμα της προς τη Μέση Ανατολή και προτείνει επίσης πολιτιστικές συνεργασίες με την Τουρκία (Ελληνοτουρκική Ορχήστρα Νέων) και τη διασύνδεση των θρησκευτικών κοινοτήτων της Ρόδου με τις μητρικές τους κοινότητες (Καθολικοί, Μουσουλμάνοι, Εβραίοι). «Την εποχή των Ιπποτών, άνθρωποι από οχτώ διαφορετικά έθνη δημιούργησαν το κάστρο και τη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου. Είναι χρυσή ευκαιρία να αναθεωρήσουμε τον τουρισμό με βάση τον πολιτισμό μας», σημειώνει ο δήμαρχος Φώτης Χατζηδιάκος και υπογραμμίζει ότι ο ∆ήμος Ρόδου με τους όμορους ∆ήμους και την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου εκπέμπουν στο ίδιο μήκος κύματος. Για το θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας θα ενεργοποιηθούν οι υφιστάμενες πολιτιστικές δομές του νησιού, όπως οι πινακοθήκες και τα μουσεία, ενώ γίνεται προσπάθεια να ανοίξει εκ νέου το παλιό στολίδι της πόλης, το Εθνικό Θέατρο. Το θέατρο, χτισμένο από τους Ιταλούς το 1937 στην -άδεια επιτέλους από αυτοκίνητα- πλατεία ∆ημαρχείου, είναι ικανό να φιλοξενήσει μεγάλες θεατρικές παραγωγές και όπερες.
Ο κ. Χατζηιώαννου αναγνωρίζει την ενίσχυση που χρειάζεται ο σύγχρονος πολιτισμός στην πόλη και τη μεγάλη προσέλευση κατοίκων και επισκεπτών κάθε φορά που ανοίγει ένα από κλειστά μνημεία της μεσαιωνικής πόλης. Τα τελευταία χρόνια οι εκδηλώσεις του δήμου και ιδιωτικών πρωτοβουλιών, όπως οι «Ανοιχτές Πόρτες», είναι ενδεικτικές αυτής της αλλαγής στον τρόπο με τον οποίο οι κάτοικοι βλέπουν την πόλη τους. Στις θετικές κινήσεις της ροδιακής υποψηφιότητας περιλαμβάνεται επίσης η πρόθεση των ξενοδόχων του νησιού να προσφέρουν το 2% των κλινών τους σε residencies, που πρακτικά σημαίνει τη φιλοξενία περίπου 10.000 καλλιτεχνών στη Ρόδο.
Η Ρόδος προτείνει, μεταξύ άλλων, βαθιές τομές σε επίπεδο αισθητικής και νοοτροπίας. Και τα δύο χρειάζονται πολλή δουλειά και επιμονή, αλλά η επιτυχία τους θα προσφέρει μακροπρόθεσμα οφέλη για το νησί των ∆ωδεκανήσων και περισσότερα ίσως από τον επίμαχο τίτλο.
EΛΕΥΣΙΝΑ
«Μετάβαση στην EUphoria»
Στεκόμαστε στο ψηλότερο διάζωμα του αρχετυπικού θεάτρου στο Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας και η υπεύθυνη του καλλιτεχνικού προγράμματος για την υποψηφιότητα της ιστορικής πόλης, Κέλυ ∆ιαπούλη, μου δείχνει σε ένα πανοραμικό πλάνο την ιστορία και την εξέλιξή της από τα αρχαία χρόνια: μια «νοητή» γραμμή συνδέει τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, έρχεται στο Ελαιουργείο, την εμβληματική Σαπωνοποιία των αδελφών Λύσανδρου και Εμμανουήλ Χαριλάου του 1875, συνεχίζει στις βιομηχανίες και τα διυλιστήρια και «καταλήγει» στη νέα προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της Ελευσίνας, μακριά από το στίγμα της βαριάς βιομηχανικής πόλης και πιο κοντά στην ανάπτυξη μιας άλλης βιομηχανίας, της δημιουργικής. «Η Ελευσίνα επιδιώκει να γίνει το πολιτιστικό κέντρο της δυτικής Αθήνας. ∆εν είναι κάτι άπιαστο. Υπάρχει μια μεγάλη πορεία που έχει συντελεστεί αυτά τα χρόνια και έχει ενταχθεί στο συνολικότερο σχεδιασμό της Περιφέρειας ∆υτικής Αττικής», σημειώνει η κ. ∆ιαπούλη και υπογραμμίζει ότι το κατάλληλο όχημα και παράλληλα αφετηρία για αυτόν το σκοπό είναι ο τίτλος του 2021. Αλλωστε, οι τρεις μεγάλες θεματικές της Ελευσίνας αφορούν το περιβάλλον, την αστικοποίηση και την εργατική τάξη.
Περπατάμε ανάμεσα σε ίχνη και σημάδια του έργου που δημιούργησε ο Μικελάντζελο Πιστολέτο και άλλοι καλλιτέχνες που φιλοξενούνται εδώ και χρόνια στο πλαίσιο του φεστιβάλ των Αισχυλείων, εμπνέονται από την ιδιόμορφη τοπιογραφία της πόλης με τη χαμηλή δόμηση και τις παραδοσιακές γειτονιές και φιλοτεχνούν ένα έργο που αθροίζεται στην πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. Η κ. ∆ιαπούλη, η οποία αντιλαμβάνεται το ρόλο της περισσότερο ως δημιουργό δικτύων και συνεργιών -«creative networker», όπως περιγράφεται στο φάκελο υποψηφιότητας- παρά ως καλλιτεχνική διευθύντρια, αναλύει τη δομή ενός διαφορετικού πολιτιστικού μοντέλου που προτάθηκε στην επιτροπή εμπειρογνωμόνων για την Πολιτιστική Πρωτεύουσα, απαντώντας στον προβληματισμό για την κοντινή απόσταση μεταξύ Ελευσίνας και Αθήνας: «Το μοντέλο της Αθήνας στηρίζεται στο θεσμικό πολιτισμό και στην ύπαρξη πολλών κλειστών χώρων, όπως μουσεία, γκαλερί, θέατρα κ.τ.λ. Η Ελευσίνα δεν έχει αυτές τις υποδομές ούτε ενδιαφέρεται να τις αποκτήσει, διότι δεν αποδεικνύονται βιώσιμες. Εμείς θέλουμε να κάνουμε όλη την πόλη ένα μουσείο και μια σκηνή», τονίζει.
Επούλωση πληγών του παρελθόντος
Η διεκδίκηση του τίτλου από την Ελευσίνα εντάσσεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο ανανέωσης των υποδομών της πόλης και στροφής προς το θαλάσσιο μέτωπο. Ο τίτλος θα «ξεκλειδώσει» έργα που χρονίζουν, όπως η αποκατάσταση πρώην βιομηχανικών χώρων (π.χ. εργοστάσια Ιρις και Κρόνος), αναπλάσεις στο παραλιακό μέτωπο και αναβάθμιση του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας, με την «ενεργοποίηση» του αρχαίου άξονα της Ιεράς Οδού που οδηγεί στην πόλη από την Αθήνα. Στις νέες δομές που θα δημιουργηθούν περιλαμβάνεται ένα κέντρο ανάπτυξης ικανοτήτων και καινοτομίας, που θα προσφέρει επιμορφωτικά προγράμματα στο πεδίο του πολιτισμού και της επιχειρηματικότητας και το «Ζωντανό Μουσείο», μια σειρά εφαρμογών με πολιτιστικές διαδρομές μέσα στην Ελευσίνα.
Συναντιόμαστε με την υπόλοιπη ομάδα της διεκδίκησης του τίτλου στα γραφεία τους στον παλιό σταθμό του ΟΣΕ και μαθαίνουμε για την ιστορία της Ελευσίνας και τη σύνθεση του πληθυσμού της. «Είμαστε μια πόλη μεταναστών. Το μεγαλύτερο μέρος ήρθε από άλλες πόλεις της Ελλάδας, για να δουλέψουν στα εργοστάσια. Οι άνθρωποι εδώ δε συνδέονται με δεσμούς παρελθόντος, αλλά με δεσμούς παρόντος και μέλλοντος. Αυτό δίνει μια άλλη δυναμική στην πόλη», τονίζει ο πρόεδρος της Κοινωφελούς Επιχείρησης του ∆ήμου Ελευσίνας, Γαβριήλ Καμπάνης. Η ομάδα της Ελευσίνας επενδύει αρκετά στη συμμετοχή των εθνικοτοπικών συλλόγων της περιοχής, όπως π.χ. στον πολυπληθή Μικρασιατικό Σύλλογο, για τη δημιουργία εφήμερων venues σε επίπεδο γειτονιάς. «Θα ανοίξουμε τα παλιά μικρασιατικά σπίτια με τις αυλές. Στρεφόμαστε στο δημόσιο χώρο. Παράλληλα θα ενισχυθεί η φιλοξενία των καλλιτεχνών μέσα στα εργοστάσια, μέσα στα μαγαζιά, μέσα στα καφέ. Αυτό σημαίνει ότι βλέπουμε όλη την πόλη ως σκηνή», επισημαίνει η κ. ∆ιαπούλη.
Η Ελευσίνα επιδιώκει ένα βήμα προς την «EUphoria» (Ευφορία), προκειμένου να ανανεωθεί εσωτερικά και εξωτερικά, χωρίς βοήθεια από τη θεά ∆ήμητρα. Πρέπει ωστόσο να αποδείξει ότι η διαχείριση μιας εξαιρετικά απαιτητικής διοργάνωσης, όπως η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, είναι μέσα στις δυνατότητές της.