Γαντοφορεμένα χέρια ξεδιπλώνουν προσεκτικά το λάβαρο του Οθωνα, τη δωδεκάφυλλη Χάρτα του Ρήγα, χειρόγραφους χάρτες του 16ου, 17ου και 18ου αιώνα, σπάνια χειρόγραφα του Μπάιρον και του Σικελιανού.
Κατεβάζουν από τα ράφια σπάνιες δερματόδετες εκδόσεις, το Μέγα Ετυμολογικόν του Μανούτιου του 1499 και το μεταγενέστερο του 1525. Ξεφυλλίζουν σειρές από λιθογραφίες, σχέδια, γκραβούρες, πρωτότυπα χαρακτικά εμπνευσμένα από αρχαίες τραγωδίες, την «Ιλιάδα» του Ομήρου, πρόσωπα της Ελληνικής Επανάστασης και φωτογραφικά άλμπουμ με εικονογραφημένους τόπους, μνημεία από τους Μπουασονά, Sebach & Joellier, Αριστοτέλη Ρωμαΐδη. Κάθε σελίδα και ένα έργο τέχνης. Κάθε σειρά και ένα ταξίδι στον χώρο και τον χρόνο. Αίγυπτος, Αθήνα, Κωνσταντινούπολη, Τανάγρα, Ακροκόρινθος, Παρθενώνας από την αρχαιότητα έως τα μέσα του 20ού αιώνα.
Βρισκόμαστε στην Τρικόγλειο Βιβλιοθήκη, ένα από τα «θησαυροφυλάκια» της Κεντρικής Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΒΚΠΘ). Δύο ορόφους κάτω από τη γη, στη νέα πτέρυγα του βραβευμένου ως το καλύτερο δημόσιο κτίριο της πενταετίας 1995-1999, όπου φυλάσσονται τα σπάνια συλλεκτικά αντικείμενα από ένα σύνολο 1.500.000 τεκμηρίων που στεγάζει το τετραώροφο συγκρότημα της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης. Διασχίζουμε δαιδαλώδεις διάδρομους που σχηματίζουν ράφια γεμάτα βιβλία με μοναδικές συλλογές-δωρεές: Γ. Κωνσταντινίδη (πρώην έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης), Κ. Κωνσταντινίδη (Τραπεζούντιος ευεργέτης), Ν. Πολίτη, Γ. Χατζηδάκη, Αλ. Σβώλου, αλ. Δελμούζου, Αλ. Παπαναστασίου, Μ. Τριανταφυλλίδη, Αλ Πάλη, Π. Καλλιγά.
Ανάμεσα σε χιλιάδες βιβλία με σπάνιες εκδόσεις –μερικές μοναδικές παγκοσμίως– βρίσκονται «κρυπτοθησαυροί»: εξαίρετες συλλογές με αντικείμενα ιδιαίτερης ιστορικής και αρχειακής σημασίας – μια πολύτιμη κιβωτός ιστορικής μνήμης. Οι αριθμοί μόνο της καλοδιατηρημένης συλλογής δωρεάς του ομογενούς Αιγύπτιου Ιωάννη Τρικόγλου είναι εκπληκτικοί: 1.100 τόμοι ιστορικοφιλολογικού περιεχομένου από το 1495 έως τα μέσα του 20ού αιώνα, με ενότητες που αναφέρονται στον περιηγητισμό, στους φιλέλληνες, στην ιστορία της Μακεδονίας και με επίκεντρο την Ελληνική Επανάσταση.
Πάνω από 1.984 χαρακτικά και 122 λάδια κι ακουαρέλες Eλλήνων και ξένων καλλιτεχνών (Γιαλλινά, Γαλάνη, Saint Sauveur, Hilaire, Stackelberg, Cartwright, Muller κ.ά.) περιλαμβάνει η πινακοθήκη του.
Περισσότερες από 506 φωτογραφίες μετρούν τα φωτογραφικά του άλμπουμ. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται μια σειρά με 159 γελοιογραφίες, 184 παλαίτυπα (174 τόμοι) και κειμήλια μοναδικά (χειρόγραφα, φιλελληνικά πιάτα, φιρμάνια, πορσελάνες κ.ά.).
Δεν ανακαλύψαμε εμείς τον θησαυρό. Ψηφιοποιημένο είναι το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής Τρικόγλου που βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη από το 1963, αλλά ανοίγει ο δρόμος για την επιστημονική μελέτη – τεκμηρίωση από μελετητές και επιστήμονες διαφόρων κατευθύνσεων, που θα αναδείξουν την αξία του κατά τη διάρκεια του επετειακού 1917 – χρονιά κατά την οποία η βιβλιοθήκη γιορτάζει τα 90χρονά της. Αφορμή για μια περιήγηση στον «άγνωστο κόσμο» της κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ στάθηκε η πρόσφατη δωρεά της συλλογής Γιάννη Μέγα και του αρχείου Ντίνου Χριστιανόπουλου. Το συλλεκτικό τους υλικό με τις 90.000 τεκμήρια για τη Θεσσαλονίκη του 19ου και 20ού αιώνα μπαίνει στη βιβλιοθήκη –τη μεγαλύτερη σε μέγεθος στη χώρα μετά την Εθνική– στην πιο κατάλληλη στιγμή της 90χρονης πορείας της. Ακριβώς πάνω στην εκκίνηση μιας σύνθετης στρατηγικής που σχεδιάζει για την αξιοποίηση του συλλεκτικού της θησαυρού, την προβολή και τη διάχυση της πληροφορίας στην κοινωνία, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε όλο τον κόσμο.
Την αρχή της εξωστρέφειας κάνει ο χαρτογραφικός της πλούτος με την πρόσφατη στρατηγική δράση που αναπτύσσει η βιβλιοθήκη για την αξιοποίησή του. Ενα εντατικό εκπαιδευτικό σεμινάριο «ΧΑΡΤΕΣ στις ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ» –το πρώτο στο είδος του στην Ελλάδα–, που διοργανώνει στη Θεσσαλονίκη (2 Νοεμβρίου) με εξειδικευμένους διδάσκοντες καθηγητές Χαρτογραφίας (Ευάγγελο Λιβιεράτο, δρα Carme Montaner, Χρυσούλα Μπούτουρα), ξεπερνάει το στενό πλαίσιο της πανεπιστημιακής κοινότητας. Είναι μια πρωτοβουλία που εντάσσεται στην εξωστρέφεια ως «παράδειγμα καλής πρακτικής», όπως επισημαίνει στην «Κ» ο πρύτανης του ΑΠΘ Περικλής Μήτκας. «Αποβλέπει σε βιώσιμα αποτελέσματα για ένα πανεπιστήμιο το οποίο φιλοδοξεί, επιμένει και δρα με αισιοδοξία σε ένα δύσκολο περιβάλλον, οικονομικό, κοινωνικό, παιδείας γενικότερα».
Πολλοί λόγοι οδηγούν στην πρωτοβουλία της εκπαιδευτικής διαδικασίας μέσα από τους χάρτες: «Η Θεσσαλονίκη παρούσα πάντα στον κόσμο των χαρτών –δεν υπάρχει χάρτης χωρίς τη Θεσσαλονίκη, σε αντίθεση με την Αθήνα– πρωτοστατεί στην επιστημονική μελέτη της χαρτογραφικής κληρονομιάς και της σχετικής με τους χάρτες καλλιέργειας από το δυναμικό του ΑΠΘ εδώ και πολλές δεκαετίες», εξηγεί ο πρύτανης.
Προσθέτουμε σε αυτό τρεις συγκυρίες στο ΑΠΘ:
Το χαρτογραφικό απόθεμα με περισσότερους από 400 χάρτες του 16ου, 17ου, 18ου αιώνα, με μια σπάνια σειρά χειρόγραφων χαρτών του Αρχιπελάγους. Την ίδρυση Εργαστηρίου Χαρτογραφίας τον Μάρτιο του 2016 σε άμεση συνεργασία με τη ΒΚΠ ΑΠΘ και με την ενίσχυση της Επιτροπής Ερευνών του ΑΠΘ. Την υποστήριξη που παρέχει η Διεθνής Επιτροπή «Χαρτογραφική κληρονομιά στην Ψηφιακότητα» (ΙCA Commission on Cartographic Heritage into the Digital) της Διεθνούς Χαρτογραφικής Ενωσης (International Cartographic Association) που εδρεύει την περίοδο 2015-2019 στη Θεσσαλονίκη, στο ΑΠΘ.
Σε έναν κόσμο που αλλάζει, οι χάρτες, ένα ελκυστικό είδος, αποτελούν συμπληρωματικά τεκμήρια των βιβλίων και άλλων αντικειμένων – μια από τις κύριες πηγές της ιστορικής έρευνας, εξηγεί ο Γιάννης Τζιφόπουλος, καθηγητής, αν. πρόεδρος Επιτροπής Βιβλιοθήκης ΑΠΘ. Η διαχείριση, η καταλογογράφηση, η τεκμηρίωση, η συντήρηση, η ταξινόμηση, η σωστή ψηφιοποίηση και η προβολή τους διαφέρει από τα βιβλία.
Σε πολλές βιβλιοθήκες στον κόσμο, οι συλλογές χαρτών εντάσσονται σε ειδικά ξεχωριστά τμήματα ή μονάδες με διαχειριστική πολιτική και συνεχή κινητικότητα γύρω από το αντικείμενο. Η έκθεση «You are Here» http:// www.nls.uk/exhibitions/maps, για παράδειγμα, που τρέχει αυτή την περίοδο στο Εδιμβούργο, είναι δράση του Τμήματος Χαρτών της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Σκωτίας. Χάρτες –υπογραμμίζουν– υπάρχουν παντού: στα κινητά μας, στα αυτοκίνητά μας, σε τοίχους, στάσεις λεωφορείων και διαφημίσεις. Αλλά πόσα ξέρουμε πραγματικά γι’ αυτούς;
Η στρατηγική διαχείρισης των συλλογών ξεκινάει από τους χάρτες
Στην Ελλάδα, παρ’ όλη την ύπαρξη σπουδαίων συλλογών σε περιβάλλοντα GLAM (ακρωνύμιο των Galleries-Libraries-Archives-Museums που διαθέτουν μεγάλες ή μικρές χαρτογραφικές συλλογές), δεν υπάρχει ανάλογο ενδιαφέρον. Ιστορικοί χάρτες και τα συναφή με τους χάρτες χειρόγραφα και έντυπα (βιβλία) βρίσκονται αναξιοποίητα και οι όποιες προσπάθειες γίνονται εμπειρικά και χωρίς την απαιτούμενη τεχνογνωσία.
Συνειδητοποιώντας την «υστέρηση αυτή, πρυτανεία και επιτροπή της ΒΚΠ του ΑΠΘ αποφάσισαν η στρατηγική διαχείρισης των συλλογών να ξεκινήσει από τους χάρτες», επισημαίνει η προϊσταμένη Διεύθυνσης της βιβλιοθήκης Κατερίνα Νάστα. «Με τις δυνάμεις που διαθέτει η ΒΚΠ του ΑΠΘ θα αναζητήσει τρόπους για την αξιοποίηση και ανάδειξη της συλλογής, της οποίας τα τεκμήρια καλύπτουν και τις τέσσερις, κατά τον βιβλιοθηκονομικό όρο, ενότητες (GLAM)», συμπληρώνει ο Γιάννης Τζιφόπουλος, καθηγητής, αν. πρόεδρος Επιτροπής Βιβλιοθήκης ΑΠΘ. «Βασική προτεραιότητα», προσθέτει, «είναι και ο εκπαιδευτικός ρόλος που καλείται σήμερα να διαδραματίσει μια πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη του μεγέθους και της αξίας της Βιβλιοθήκης του Αριστοτελείου».
Πρώτο βήμα αποτελεί το σεμινάριο, το οποίο θα εκπαιδεύσει στελέχη και χρήστες απαντώντας σε βασικά ερωτήματα: Τι είδους χάρτες βρίσκουμε στις βιβλιοθήκες; Τι περιμένουν οι χάρτες από τις βιβλιοθήκες; Τι περιμένουν οι βιβλιοθήκες από τους χάρτες; Τι περιμένουν οι χρήστες βιβλιοθηκών από τους χάρτες; Πώς διαχειριζόμαστε τους χάρτες; Ποια είναι τα βασικά στοιχεία του χάρτη; Πώς γίνεται η συντήρηση, η ψηφιοποίηση, η γεωαναφορά, η καταλογογράφηση και η κωδικοποίηση;
Δεν είναι τυχαίο ότι περίπου 200 στελέχη δημόσιων και ιδιωτικών φορέων (βιβλιοθήκες, μουσεία, αρχεία, συλλογές) όλης της χώρας, βιβλιοθηκονόμοι, αρχειονόμοι, συντηρητές χαρτιού, θα «καθίσουν στα θρανία» (αμφιθέατρο Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού) για ένα εντατικό μάθημα την ερχόμενη Τετάρτη, πριν από την έναρξη του 14ου εθνικού συνεδρίου (2-4 Νοεμβρίου) «Η χαρτογραφία σε έναν κόσμο που αλλάζει».