Το 2015, σύμφωνα με την Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, διήλθαν των ελληνικών θαλασσίων συνόρων 860.000 άνθρωποι. Εν μέσω του μεγαλύτερου αριθμού μεταναστών και προσφύγων στην Ευρώπη των τελευταίων δεκαετιών, η Ευρωπαϊκή Ενωση βρέθηκε περισσότερο διχασμένη και αβέβαιη ως προς τη διαχείριση των μεικτών μεταναστευτικών ροών (πρόσφυγες, οικονομικοί, αλλά και αναγκαστικοί μετανάστες) τόσο στα σύνορά της όσο και στο εσωτερικό της. Αποτέλεσμα αυτού ήταν μια νέα στρατηγική για τη μετανάστευση, που συνδέει άρρηκτα μετανάστευση, ασφάλεια και εξωτερική πολιτική.
Η μετανάστευση ως φαινόμενο ήταν ανέκαθεν συνδεδεμένη με την ασφάλεια των κρατών – μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Σαν ομόκεντροι κύκλοι οι τρίτες χώρες, οι χώρες διέλευσης και τα εξωτερικά σύνορα συνδέθηκαν, με τα τελευταία να αποτελούν και το έσχατο προπύργιο για την προστασία του χώρου Σένγκεν. Εκ των πραγμάτων τα βάρη διαχείρισης μετατοπίστηκαν στις χώρες – εξωτερικά σύνορα της Ε.Ε., τα οποία καλούνται να είναι ανοιχτά για τη διακίνηση αγαθών, ιδεών και επιλεγμένων ατόμων, αλλά κλειστά για τους πρόσφυγες και τους μετανάστες. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια μη ρεαλιστική προσέγγιση αντί της εφικτότερης λύσης, που είναι η δημιουργία ασφαλών και νόμιμων τρόπων εισόδου στην Ε.Ε., που μπορεί να διασφαλίσει έλεγχο και να συνεισφέρει στην αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος που αντιμετωπίζει η Ευρώπη, ενώ συγχρόνως επιτρέπει στις χώρες-μέλη να ανταποκριθούν ουσιαστικά στις ανθρωπιστικές κρίσεις στην περιφέρεια. Αλλωστε, τόσο οι μεταναστευτικές ροές όσο και οι αιτίες τους έχουν ως σημείο εκκίνησης τρίτες χώρες και οποιαδήποτε προσπάθεια διαχείρισης της μετανάστευσης οφείλει να περιλαμβάνει τις χώρες προέλευσης και διέλευσης.
Η σημασία της εξωτερικής πολιτικής θεωρητικά είχε αναγνωριστεί ήδη από το 2005, όταν ανακοινώθηκε η παγκόσμια προσέγγιση της μετανάστευσης (GAMM). Η εξωτερική διάσταση της μεταναστευτικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ενωσης, η οποία βασιζόταν στην εταιρική σχέση με τις τρίτες χώρες, δεν αποδείχθηκε πολύ αποτελεσματική. Η Ε.Ε. επικεντρώθηκε στα μέτρα ασφαλείας για τον περιορισμό των μεταναστευτικών ροών. Από την άλλη, η μείωση μεταναστευτικών ροών συνεπάγεται συχνά μείωση εμβασμάτων, από τα οποία συντηρούνται ολόκληρες τοπικές οικονομίες και κοινωνίες. Η πρόθεση για νόμιμη είσοδο οικονομικών μεταναστών στην ευρωπαϊκή αγορά εργασίας δεν υλοποιήθηκε ποτέ, τουλάχιστον όχι όπως ευελπιστούσαν οι τρίτες χώρες.
Αναγνωρίζοντας ότι το προηγούμενο σχέδιο δεν απέδωσε, η νέα πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το νέο πλαίσιο συνεργασιών για τη μετανάστευση (New Migration Partnership Framework) στοχεύει σε μια ολιστική προσέγγιση που συνδέει ασφάλεια, εμπόριο, οικονομία, νόμιμη μετανάστευση. Η ενίσχυση των χωρών διέλευσης και προέλευσης είναι απαραίτητη για τη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών και κυρίως των αιτιών που οδηγούν στη μετανάστευση. Η συνεργασία όμως προϋποθέτει και ουσιαστικά ανταλλάγματα, όχι μόνον οικονομικά. Σε μια Ευρώπη που αδυνατεί να επιδείξει ουσιαστική αλληλεγγύη στα μέλη της, εγείρονται ερωτήματα πώς αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τρίτες χώρες.
Η άλλη εναλλακτική –αυτή του «Φρουρίου Ευρώπη»– δεν προσφέρει δυνατότητες άσκησης αποτελεσματικής εξωτερικής πολιτικής, αυτήν που η Ε.Ε. φαίνεται να επιδιώκει. Η διαχείριση του μεταναστευτικού φαινομένου, συνδεόμενη άρρηκτα με την εξωτερική πολιτική της Ε.Ε., απαιτεί στρατηγικό σχεδιασμό με ευέλικτες λύσεις, που θα λαμβάνει υπόψη όλες τις παραμέτρους (οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές) και θα επιμερίζει υποχρεώσεις. Σε έναν κόσμο παγκοσμιοποιημένο η διαχείριση του μεταναστευτικού είναι ευθύνη και υποχρέωση όλων.
*Η δόκτωρ Αγγελική Δημητριάδη είναι ερευνήτρια του ΕΛΙΑΜΕΠ.