Οσοι βρεθούν αύριο στην τελετή για την Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος στην εβραϊκή συναγωγή Μοναστηριωτών στη Θεσσαλονίκη, ανάμεσά τους και ο πρόεδρος της Ν.Δ. Κυριάκος Mητσοτάκης, και στρέψουν το βλέμμα τους στον θόλο της, θα αντικρίσουν έναν επιβλητικό πολυέλαιο ο οποίος θα λούζει με –το αντανακλώμενο στα χιλιάδες μικρά κρύσταλλά του– φως την αίθουσα με τους επίσημους προσκεκλημένους, ανάμεσά τους και κάποιους από τους ελάχιστους εν ζωή επιζήσαντες, οι οποίοι ίσως μπορέσουν να φτάσουν μέχρι εκεί.
Εκείνο που ενδεχομένως οι περισσότεροι δεν θα ξέρουν είναι το «δράμα» του φωτεινού πολυελαίου, που υπήρξε και αυτός θύμα του μεγάλου διωγμού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.
Μέχρις ότου αρχίσουν οι συλλήψεις και οι λεηλασίες των περιουσιών όσων φορτώνονταν στα τρένα για το Αουσβιτς, κοσμούσε μια από τις σαράντα εβραϊκές συναγωγές της πόλης, τη συναγωγή Σαρφατί της οδού Ναράντζα, στην περιοχή Ανθέων.
Οταν η Θεσσαλονίκη «εκκαθαρίστηκε» από τους Εβραίους και οι συναγωγές, πλην της σημερινής των Μοναστηριωτών στην οδό Συγγρού που σώθηκε γιατί έτυχε να είναι αποθήκη του Ερυθρού Σταυρού, κατεδαφίστηκαν, αφού πρώτα λεηλατήθηκαν, ο εντυπωσιακός πολυέλαιος εξαφανίστηκε.
Σε κοντινή απόσταση
Το πώς χάθηκε εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς. «Κλάπηκε, μαζί με άλλα πολύτιμα λατρευτικά αντικείμενα, όπως έγινε παντού στις συναγωγές. Γερμανοί, δωσίλογοι, ακόμα και γείτονες, έκαναν πλιάτσικο και μετά τις έβαλαν φωτιά ή τις γκρέμισαν», λέει στην «Κ» ο μηχανικός της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Νταβίντ Φρανσές.
Ισως όμως το πιο ενδιαφέρον είναι τι απέγινε ο πολυέλαιος. Βρέθηκε σε μικρή απόσταση από τη λεηλατηθείσα συναγωγή να «κοσμεί» μια χριστιανική εκκλησία και συγκεκριμένα τον ιερό ναό Αναλήψεως στην ομώνυμη περιοχή της Θεσσαλονίκης!
Κάποιος καλός χριστιανός, προφανώς, τον ξεκρέμασε από τη συναγωγή και ως ευσεβής άνθρωπος τον έκανε δώρο στον οίκο του Θεού, ελπίζοντας ότι μπορεί μετά θάνατον να σώσει την ψυχή του.
Επί επτά χρόνια ανέπεμπαν υπό το φως του πολυελαίου δεήσεις οι ιερείς και προσεύχονταν οι πιστοί, που ίσως και να μη γνώριζαν ότι πάνω από τα κεφάλια τους κρεμόταν το εβραϊκό «λάφυρο».
Ωσπου κάποια ημέρα του 1950, στη βαρύτατα τραυματισμένη εβραϊκή κοινότητα έφθασε η πληροφορία ότι ο πολυέλαιος της συναγωγής Σαρφατί βρίσκεται στην εκκλησία της Ανάληψης.
«Πιθανόν να τον είδε και να τον αναγνώρισε κάποιος ομόθρησκος, ίσως κάποιος χριστιανός να άκουσε κάτι και να έδωσε την πληροφορία, δεν ξέρουμε ακριβώς τι έγινε», εξηγεί ο κ. Φρανσές. «Μετά έγιναν επαφές, ακολούθησε η ανταλλαγή εγγράφων με την εκκλησία και ύστερα από προσπάθεια να πειστούν οι παπάδες, η οποία κράτησε γύρω στα δύο χρόνια, και αφού η κοινότητα αγόρασε άλλον πολυέλαιο και τον έδωσε στην εκκλησία, πήραμε πίσω τον δικό μας. Το 1953 τον κρεμάσαμε στη συναγωγή των Μοναστηριωτών. Είναι ο μοναδικός πολυέλαιος που σώθηκε από την καταστροφή. Φυσικά δεν μάθαμε πώς έφτασε στην εκκλησία, μόνο υποθέσεις μπορεί να γίνουν. Αυτός είναι σήμερα ο κεντρικός πολυέλαιος στη συναγωγή των Μοναστηριωτών».
Κάποιος ή κάποιοι φυσικά και γνωρίζουν το τι έγινε στη διαδρομή μεταξύ της συναγωγής Σαρφατί και της εκκλησίας της Ανάληψης, αλλά το σεντόνι της λήθης έχει τυλίξει για τα καλά πλέον το σκοτεινό μυστικό της λεηλασίας των περιουσιών των Εβραίων της Θεσσαλονίκης που δεν επέστρεψαν από το Αουσβιτς ή γύρισαν και δεν βρήκαν τίποτα από τα υπάρχοντά τους και μαζί και την ιστορία του πολυελαίου.
Αλλωστε δεν ήταν η μοναδική. Με το που μπόρεσε να σταθεί στα πόδια της η Εβραϊκή Κοινότητα, ξεκίνησε τη δύσκολη προσπάθεια να μαζέψει τα συντρίμμια της ιστορίας και του πολιτισμού του εβραϊκού στοιχείου της ευρωπαϊκής Ιερουσαλήμ της, αναζητώντας υπολείμματα στα παλαιοπωλεία της Θεσσαλονίκης, σε δημοπρασίες, σαλόνια επιφανών μη Εβραίων, βίλες πλουσίων, πλακόστρωτα πεζοδρόμια, πισίνες της Χαλκιδικής, ακόμα και σε μπάζα στα χωράφια.
«Συγκεντρώνουμε μάρμαρα»
«Πριν από τριάντα-σαράντα χρόνια, τα παλαιοπωλεία της Θεσσαλονίκης ήταν γεμάτα από κειμήλια, έπιπλα, τιμαλφή, λατρευτικά αντικείμενα των Εβραίων. Καταβάλαμε προσπάθειες να αγοράσουμε όσα μπορούσαμε και τα έχουμε τοποθετήσει στα μουσεία μας στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη», λέει ο κ. Φρανσές. «Τα πήγαιναν διάφοροι και τα πουλούσαν. Τώρα το πώς ήρθαν στην κατοχή τους είναι άλλο ζήτημα. Υπήρξαν από διάφορες συναγωγές μάρμαρα. Από τη συγκεκριμένη συναγωγή σώθηκε το μαρμάρινο ιερό στα χαλάσματα. Το μάζεψε η κοινότητα και το έστησε στη συναγωγή της Βασιλέως Ηρακλείου. Συγκεντρώνουμε σε συνεργασία με την αρχαιολογική υπηρεσία μάρμαρα από το εβραϊκό νεκροταφείο που καταστράφηκε στην Κατοχή. Υπήρχαν γύρω στις πεντακόσιες χιλιάδες τάφοι πέντε αιώνων. Πρόσφατα βρήκαμε μια μεγάλη πλάκα στην αυλή κοινωφελούς ιδρύματος στο Πανόραμα, όπως επίσης, και με αφορμή τις εργασίες του μετρό, βρέθηκε μια άλλη, αυτή του τάφου ενός μεγάλου Εβραίου ποιητή και λόγιου του 1800 μ.Χ., του Σααδί Λεβί. Τα μάρμαρα από τους τάφους του νεκροταφείου τα πήραν για να κάνουν δρόμους, πισίνες, αυλές, σπίτια. Στον χώρο των Ναυτοπροσκόπων στη Νέα Κρήνη εντοπίσαμε καμιά δεκαριά ακόμα πλάκες και τις πήραμε. Χάθηκαν πολύτιμα πράγματα, κομμάτια της ιστορίας και του πολιτισμού μας». Ανάμεσά τους και τα αποτελούμενα από εκατοντάδες φακέλους αρχεία της κοινότητας τα οποία άρπαξαν τότε οι Γερμανοί και τα μετέφεραν στο Βερολίνο. Εκεί, με τη συντριβή των ναζί, τα εντόπισε ο Κόκκινος Στρατός και τα μετέφερε στη Μόσχα, όπου μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ βρέθηκαν στα υπόγεια των κτιρίων των αρχείων. Η Ελλάδα ήγειρε επισήμως και σε όλα τα επίπεδα αίτημα επιστροφής τους, πλην όμως η ρωσική πλευρά με παρελκυστική τακτική δεν τα έχει επιστρέψει ακόμα.