«Πώς θα την παλέψουμε μετά το Brexit;». Αυτό είναι ένα ερώτημα που τίθεται πολύ συχνά από και προς Ελληνες που ζουν και εργάζονται σήμερα στη Βρετανία· νιώθουν μετέωροι, ενώ προσπαθούν να ξεχαστούν με ένα… this cannot happen here. Ουδείς μετά Χριστόν προφήτης, αλλά πολλοί Ελληνες ενδεχομένως να αναγκαστούν να εγκαταλείψουν τη Βρετανία, είτε διότι δεν θα μπορούν να καλύψουν τα νέα δίδακτρα είτε διότι θα προαπαιτείται δαιδαλώδης γραφειοκρατία, με τεράστια έξοδα, για την απόκτηση «πράσινης κάρτας».
Ενα παρόμοιο με το αρχικό ερώτημα απηύθυνε η «Κ» σε πέντε νέους Ελληνες εργαζόμενους στο Ηνωμένο Βασίλειο: τους Ναταλία Κατσού, Κωνσταντίνα Κορρυβάντη, Χαρίλαο Νικολαΐδη και Κωνσταντίνο Παπαχαραλάμπο από τη Βρετανία και τον Ιωάννη Καλκούνο από τη Σκωτία, αλλά και σε δύο Ελληνες ακαδημαϊκούς: τον Δημήτρη Τζιόβα και την Αντζελα Δημητρακάκη, στο Μπέρμιγχαμ και στο Εδιμβούργο αντίστοιχα. Το κοινό στοιχείο που συνδέει τους «επτά» είναι η επίμονη ενασχόλησή τους με τη συγγραφή: οι νέοι είναι όλοι τους ποιητές, με τουλάχιστον μία εκδοθείσα συλλογή, ενώ το ίδιο συμβαίνει με τους καθηγητές: ο Δημήτρης Τζιόβας είναι διεθνώς αναγνωρισμένος θεωρητικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας, καθώς μελέτες του εντάσσονται στον «Κανόνα», ενώ η Αντζελα Δημητρακάκη έχει εκδώσει μυθιστορήματα και διηγήματα που έτυχαν –δικαίως– γενναιόδωρης υποδοχής από την κριτική και αναγνωστική κοινότητα.
Επιστημονική φαντασία
Η Ναταλία Κατσού (γενν. 1982) από το 2010 ζει στο Λονδίνο και εργάζεται ως σκηνοθέτις και ως λέκτορας θεατρικών σπουδών. «Το Brexit είναι, όπως και το άκουσμά του, μια επιστημονική φαντασία μέχρι στιγμής – αντιστρόφως ανάλογης δυναμικής με το αναβεβλημένο Grexit. Και κατά τη βρετανική ειρωνεία, το δαιμόνιο wit, οι καλλιτέχνες και δημιουργοί, που πρεσβεύουμε το προσπέρασμα κάθε συνόρων, έχουμε βρεθεί εγκλωβισμένοι στο ίδιο γαϊτανάκι ανταγωνισμού με τους τραπεζίτες και επενδυτές. Συναγωνιζόμαστε σε διεθνές επίπεδο.
Μέσα σε αυτόν τον ανηλεή μαραθώνιο, το Λονδίνο μας δίνει την ευκαιρία να συνεργαζόμαστε με ανθρώπους απ’ όλον τον κόσμο και να δημιουργούμε. Υπάρχει χώρος για όλους, αλλά ο καθένας στέκεται στο πετραδάκι που του αναλογεί και κολυμπάει μόνος», λέει στην «Κ».
Νέες συντεταγμένες
«Τι ξέρουν από την Αγγλία αυτοί που μόνο την Αγγλία ξέρουν, αναρωτιόταν ο Κίπλινγκ. Κλείνοντας ένα χρόνο στη Βρετανία, με τη δαμόκλειο σπάθη του Brexit να επικρέμαται, αλλάζω κάπως τις συντεταγμένες», αναφέρει η Κωνσταντίνα Κορρυβάντη (γενν. 1989), που σπούδασε Πολιτική Επιστήμη, Ιστορία και Διεθνείς Σχέσεις στο Πάντειο, ενώ σήμερα εργάζεται στο Πανεπιστήμιο του Εσεξ ως συντονίστρια του διδακτορικού προγράμματος της Νομικής Σχολής. «Είδα την προσωπική μου αγωνία να συντονίζεται με εκείνη εκατοντάδων νέων που έχουν εναποθέσει τις ελπίδες τους στη βαριά βιομηχανία της ανώτατης εκπαίδευσης. Με την αβεβαιότητα να υπαγορεύει τα μεγάλα ερωτήματα μιας γενιάς, κάθε αίτηση για διδακτορικές σπουδές από Ευρωπαίους πολίτες, σε συντριπτικό αριθμό Ελληνες, συνοδεύεται από πληθώρα ερωτήσεων. Τι θα γίνει με τα δίδακτρα, τα δάνεια, τι θα γίνει με, αλλά κυρίως τι θα γίνει χωρίς. Η ποίηση τουλάχιστον κάνει διπλή ζωή, στα τοπία της ανατολικής Αγγλίας και στο Victoria & Albert Museum του Λονδίνου, στην αφιερωμένη στο Εσεξ πρωτοβουλία Memory Maps. “It is the wasteness of space/That a man drives wagons into/Or plants his windbreak in” διαβάζω στον Donald Davie και ετοιμάζω το δεύτερο βιβλίο μου», επισημαίνει στην «Κ».
Δύσκολοι καιροί
Ο Χαρίλαος Νικολαΐδης (γενν. 1986) εργάζεται επίσης στο Πανεπιστήμιο του Εσεξ, ως λέκτορας Δημοσίου Δικαίου και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. «Εργάζομαι στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Eσεξ, σε μια κοινότητα που αριθμεί πάνω από 130 διαφορετικές εθνικότητες. Και όμως, ενάντια σε όλο αυτό το μωσαϊκό ανθρώπων και πολιτισμών, το Ηνωμένο Βασίλειο κλείνεται στον εαυτό του. Συνθήματα –όχι ιδέες– οδήγησαν το Ηνωμένο Βασίλειο εδώ. Στην αίθουσα διδασκαλίας οι αναλύσεις των συνταγματικών επιπτώσεων του δημοψηφίσματος εντείνονται και κυριαρχούν. Στο σπίτι η ποίηση μας καλεί να υπερασπιστούμε τον ρόλο της σε έναν κόσμο που οφείλουμε να σχεδιάσουμε από την αρχή. Δύσκολοι καιροί για ποιητές (και όχι μόνο). Δύσκολοι, άρα ενδιαφέροντες», αναφέρει ο ίδιος.
«Πιστεύω στο μέλλον»
Ο Κωνσταντίνος Παπαχαράλαμπος (γενν. 1988), που εργάζεται ως τοπογράφος ανάπτυξης ακινήτων, μοιάζει να συνεχίζει τη σκέψη του Χαρίλαου Νικολαΐδη: «Δεν χρειάζεται να παρακαλάμε για ενδιαφέροντες καιρούς – η ψήφος των Βρετανών φίλων μας ανοιγόκλεισε ομπρέλες το καλοκαίρι. Ως τώρα είναι ίσως ανακουφιστικό πως η βρετανική οικονομία κρατά τη δυναμική της, παρά τις διακυμάνσεις της στερλίνας. Στη δουλειά, business as usual. Μια αλλαγή, όμως, όπως η έξοδος από την Ε.Ε., δεν προσφέρεται για βιαστικά συμπεράσματα. Η οικονομία έχει μπροστά της τεράστιες προκλήσεις, πιθανότατα και ορισμένες ευκαιρίες για ένα άλλο, καλύτερο, μοντέλο. Αυτό δεν αλλάζει το σοκ που ένιωσα προσωπικά τον Ιούνιο: έξι χρόνια μετά τα πρώτα βήματα στο Λονδίνο, την κοσμοπολίτικη μητρόπολη του κόσμου, να το βλέπω σε αιχμηρή αντιπαράθεση με την υπόλοιπη χώρα. Η παγκόσμια πόλη είναι πάντα πηγή έμπνευσης στη δουλειά μου στην ποίηση και τους εξελισσόμενους πειραματισμούς της. Είμαι λοιπόν περίεργος να δω, με αφετηρία το Λονδίνο, έναν ευρύ, διαδραστικό διάλογο στην ποίηση και στη σύγχρονη τέχνη σε αυτήν την εποχή της ιστορικής αλλαγής. Ναι, πιστεύω στο μέλλον – πιστεύω σε αυτά που μπορούμε να διορθώσουμε με την όποια σκληρή δουλειά μας», σημειώνει στην «Κ».
Παραμένω αισιόδοξος
Ο Ιωάννης Καλκούνος (γενν. 1988) ζει και εργάζεται στη χώρα που ψήφισε αναφανδόν υπέρ του Bremain, τη Σκωτία. «Οταν έφτασα στο Εδιμβούργο με μια βαλίτσα στο χέρι για μεταπτυχιακές σπουδές το 2011, δεν φανταζόμουν ότι θα έκανα αυτήν την πόλη σπίτι μου. Πέντε χρόνια αργότερα, μετά το δημοψήφισμα της 23ης Ιουνίου, τα θεμέλια της ζωής στο Ηνωμένο Βασίλειο έτριξαν. Η Σκωτία, ωστόσο, ψήφισε σε ποσοστό 62% υπέρ της παραμονής στην Ε.Ε., μήνυμα που μένει να δούμε στην πράξη τι μπορεί να σημαίνει τους επόμενους μήνες. Φαινομενικά τίποτα δεν έχει αλλάξει ακόμα, πέρα απ’ το γεγονός ότι τα μελλοντικά μου σχέδια περιορίζονται αναγκαστικά σε διάστημα δύο χρόνων – κάτι που μικρή σημασία έχει όταν όλες οι βεβαιότητες που είχαμε σε παγκόσμιο επίπεδο χάνονται η μία μετά την άλλη. Παραμένω αισιόδοξος», λέει ο ίδιος.
Χρήζει ψυχαναλυτικής αντιμετώπισης
της Αντζελας Δημητρακάκη*
Πιστεύω ότι πολλοί από εμάς δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε αυτό που πρόκειται να συμβεί στα βρετανικά πανεπιστήμια με το «σκληρό» Brexit, ως γραμμή που ακολουθούν οι Tories – δεδομένου ειδικά ότι το 48% – 52% (που δεν ήταν, δηλαδή, ένα καθαρό 60% υπέρ της εξόδου) του δημοψηφίσματος είναι καθαρά διχαστικό και θα μπορούσαν να το έχουν δει διαφορετικά. Η απόφαση, άρα, της εξόδου είναι πολιτική και έχει ληφθεί από ένα κόμμα/κυβέρνηση που είναι σαφώς κατά των συμφερόντων των εργαζομένων. Ομως, δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να αποδεχτούμε την κατάσταση ως έχει, και λόγω της προβληματικής θέσης των Εργατικών.
Το πρόβλημα ασφαλώς ξεκινάει από την Ε.Ε., που διαχώρισε εξαρχής την κινητικότητα του εργατικού δυναμικού από τα πολιτικά δικαιώματα (ειδικά την ψήφο στη χώρα όπου κάποιος εργάζεται και πληρώνει φόρους). Ετσι, φτάσαμε να γίνουν διαπραγματευτικό χαρτί στην έξοδο. Για κάποιον σαν κι εμένα, που ζει στη Βρετανία από τη δεκαετία του ’90, με μόνιμο συμβόλαιο εργασίας από το 2001, οι επιπτώσεις μπορούν να είναι συντριπτικές, χωρίς κανένα πλαίσιο προστασίας. Αλλά, προς το παρόν, υπάρχει άρνηση της πραγματικότητας. Παρά κάποιες κινήσεις διαμαρτυρίας, στο γραφείο είναι όπως κάθε μέρα: κάνουμε ότι δεν ξέρουμε. Χρήζει ψυχαναλυτικής αντιμετώπισης αυτή η στάση.
*Senior Lecturer Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, συγγραφέας
Το πιο πιθανό σενάριο
του Δημήτρη Τζιόβα**
Αν και πανεπιστήμια, νοσοκομεία και άλλοι οργανισμοί, που απασχολούν πολλούς προερχόμενους από την Ε.Ε., αγωνιούν για το πού θα οδηγήσει το Brexit, είναι ακόμη νωρίς να πούμε τι θα συμβεί με την ολοκλήρωσή του. Το πιο πιθανό σενάριο είναι να επιτραπεί σε όσους Ευρωπαίους εργάζονται ήδη στη Βρετανία να παραμείνουν με κάποια μορφή άδειας και με αντάλλαγμα ανάλογη αντιμετώπιση των Βρετανών που κατοικούν ή εργάζονται στην Ε.Ε.
Το πρόβλημα θα προκύψει αργότερα, καθώς θα πρέπει να ισχύσει και για τους Ευρωπαίους το ίδιο καθεστώς που ισχύει σήμερα για τους Αμερικανούς, τους Ινδούς, τους Ρώσους και τους Αφρικανούς. Τα πάντα θα γίνουν πιο δύσκολα για όσους αναζητούν εργασία, γιατί δεν θα τους επιτρέπεται να διαμένουν στη χώρα χωρίς βίζα, αλλά και για τους φοιτητές τα δίδακτρα θα αυξηθούν σημαντικά, ώστε να εξισωθούν με αυτά των μη Βρετανών. Ζώντας στην Αγγλία από την εποχή που η Ελλάδα δεν ήταν ακόμη στην Ε.Ε. και για τους ξένους φοιτητές εχρησιμοποιείτο ο όρος «overseas», θυμάμαι πώς ήταν η κατάσταση τότε και μπορώ να φανταστώ πώς θα είναι σε λίγο καιρό.
Η μετατροπή της Βρετανίας σε φρούριο θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στην έρευνα, στην οικονομία και στην περίθαλψη. Θα τα κάνει όλα πιο δύσκολα, ενώ η χώρα θα βιώσει έναν βαθύ διχασμό ανάμεσα στην επιδιωκόμενη παγκοσμιοποίηση των εμπορικών συμφωνιών και στον σκληρό απομονωτισμό της από την υπόλοιπη Ευρώπη. Και αυτοί οι διχασμοί δεν είναι απλώς ιδεολογικοί, οικονομικοί ή θεωρητικοί, αλλά εξελίσσονται σε βαθιές κοινωνικές και τραυματικές αντιθέσεις, αυξάνοντας τον ρατσισμό και την ξενηλασία. Αλλά και η εικόνα της Βρετανίας ως μιας ανοιχτής και πολυπολιτισμικής κοινωνίας θα πληγεί ανεπανόρθωτα. Ας ελπίσουμε ότι το παράδειγμά της δεν θα το ακολουθήσουν και άλλες χώρες.
**Καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ