«Η αλήθεια είναι πως στο εξωτερικό δεν έχουμε καθόλου σωστή πληροφόρηση για την πραγματική κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα». Αυτό ήταν το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε ο Γκετάν Μέρτενς, δικηγόρος και δημοτικός σύμβουλος μιας μικρής πόλης του Βελγίου. Συναντηθήκαμε στην Πλάκα. Mόλις είχε τελειώσει μια δύσκολη ημέρα με πολλά ραντεβού και συσκέψεις για τη διαχείριση της προσφυγικής κρίσης, και σε λίγες ώρες θα ταξίδευε στη Μυτιλήνη.
Τον περασμένο Σεπτέμβριο ο 30χρονος άνδρας ξεκίνησε ένα διετές μεταπτυχιακό στις διεθνείς σχέσεις στο κορυφαίο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins στην Ουάσιγκτον και στην Μπολόνια. Κάθε χρόνο, η σχολή διοργανώνει ένα ταξίδι με εκπαιδευτικό αντικείμενο τη διαχείριση κρίσεων, και έτσι, ο Γκετάν και ακόμα 16 φοιτητές βρέθηκαν στην Ελλάδα.
Τα τελευταία χρόνια επέλεγαν τη Λαμπεντούζα, το νησί της Ιταλίας. Φέτος όμως, δύο Ελληνες φοιτητές, η Σοφία Αγραπίδη και ο Κωνσταντίνος Κουτσαντώνης, τους έπεισαν το ταξίδι να γίνει εδώ. «Σας εγγυώμαι πως θα είναι κάτι διαφορετικό. Η Λαμπεντούζα είναι ένα όμορφο, πλούσιο νησί με οργανωμένες δομές. Η πραγματική κρίση είναι στην Ελλάδα», τους είπαν. Και οι δύο Ελληνες ήξεραν πως αυτό το ταξίδι είναι σημαντικό. «Οι φοιτητές του προγράμματος είναι οι αξιωματούχοι και διπλωμάτες του μέλλοντος. Πρόκειται λοιπόν για διπλωματία ήπιας ισχύος», εξηγεί η Σοφία.
Η πρότασή τους έγινε δεκτή και έτσι ξεκίνησαν τον σχεδιασμό: δύο ημέρες στην Αθήνα και δύο στη Λέσβο. Η προετοιμασία δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Δεκαοκτώ διαφορετικές συναντήσεις, αιτήματα για διαπιστεύσεις και αξιωματούχοι με φορτωμένα προγράμματα. Κάποια στιγμή ήρθαν και κάποιες… ανησυχητικές πληροφορίες. «Μας λένε πως μπορεί να μπούμε αλλά να μη βγούμε από τη Μόρια. Αληθεύει;», ρώτησαν έντρομοι από τη σχολή τον Κωνσταντίνο που έχει μεγαλώσει στη Μυτιλήνη. «Προσπάθησα να τους εξηγήσω πως δεν είμαστε Βαγδάτη. Αλλά από τη στιγμή που υπήρχε ανησυχία, η συγκεκριμένη επίσκεψη ακυρώθηκε».
Ο πρώτος σταθμός
Οταν οι 17 φοιτητές έφτασαν στην Αθήνα, η πρώτη τους επίσκεψη ήταν στο Κέντρο Υποδοχής και Αλληλεγγύης του Δήμου Αθηναίων. Εκεί άκουσαν τα νούμερα της κρίσης –όχι της προσφυγικής όπως περίμεναν– αλλά της… ελληνικής: τα νούμερα των ανέργων, των αστέγων. Τους μίλησαν για τις 26.000 ανθρώπων που υποστηρίζονται καθημερινά από τις δομές του ΚΥΑΔΑ. «Πάθαμε σοκ», θα μου πει αργότερα η Ελ Σουίνι. Η 30χρονη Αμερικανίδα δούλευε για χρόνια στο γραφείο του κυβερνήτη του Κολοράντο και μετά το μεταπτυχιακό της σχεδιάζει να ασχοληθεί με το προσφυγικό. Γι’ αυτό παρακολουθεί και γνωρίζει καλά το τι συμβαίνει το τελευταίο διάστημα στη χώρα μας. Ή τουλάχιστον έτσι νόμιζε.
«Πρόκειται για μια διπλή κρίση και αυτό αλλάζει όλα τα δεδομένα. Είναι τρομερό το πώς έχετε αντέξει τη στιγμή που και εσείς περνάτε τόσα».
Το απόγευμα πήγαν στον Ελαιώνα. «Υπήρχε μια μικρή αμηχανία, δεν ξέραμε τι να περιμένουμε», λέει η Ελ Σουίνι. Εκείνη την ημέρα όμως υπήρχε στο κέντρο φιλοξενίας κάποια γιορτή και το κλίμα ήταν πολύ ευχάριστο. Ο Γκερόμ ήταν λίγο δύσπιστος: «Ως επισκέπτης προφανώς βλέπεις μια ιδανική σκηνή», αν και, όπως λέει, του έκανε θετική εντύπωση πως όσους υπευθύνους συνάντησαν (τόσο στον Ελαιώνα όσο και αργότερα στο Καρά Τεπέ στη Μυτιλήνη) μίλησαν με ειλικρίνεια για όσα προβλήματα αντιμετωπίζουν. Για το πώς το κράτος συχνά αδυνατεί να τους στηρίξει, για την ανησυχία τους τι θα απογίνουν οι δομές όταν οι ΜΚΟ αποχωρήσουν.
Οταν συνάντησαν τους υπευθύνους της Υπατης Αρμοστείας, κάποιοι φοιτητές ενδιαφέρθηκαν να μάθουν την εμπειρία που έχουν αποκομίσει σε μια χώρα σαν την Ελλάδα και όχι σε ένα «αποτυχημένο κράτος» όπου συνήθως δραστηριοποιούνται. «Είναι πράγματι διαφορετικό και ταυτόχρονα πολύ δύσκολο», ήταν η αυθόρμητη απάντησή τους.
«Για παράδειγμα, σε κράτη της Αφρικής μπορούμε να κάνουμε τη δουλειά μας ανενόχλητοι. Εδώ όμως το να συντονιστείς με το ελληνικό κράτος είναι μια χρονοβόρα διαδικασία». Εδωσαν πολλά παραδείγματα. Από τις χαλασμένες τουαλέτες που χρειάστηκε ένα μήνα για να φτιαχτούν ή τους δύο μήνες καθυστέρηση στο να γίνει το λεγόμενο «winterization» (η διαδικασία για να αλλάξουν τα καλοκαιρινά ρούχα σε χειμωνιάτικα). Λίγο πριν φύγουν, οι φοιτητές είδαν ένα φορτηγό να ξεφορτώνει πλυντήρια ρούχων και τους υπευθύνους να κάνουν… πάρτι. Τα περίμεναν 6 μήνες.
Η δεξίωση
Από τον Ελαιώνα βρέθηκαν σε μια αίθουσα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ελλάδα, για μια δεξίωση για τα 60 χρόνια από την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώμης. Οι ξένοι φοιτητές, ύστερα από όσα είχαν δει και ακούσει, δεν ήταν ακριβώς σε εορταστική διάθεση. «Η Ευρώπη θα έπρεπε να έχει δείξει περισσότερη αλληλεγγύη στην Ελλάδα. Το πρόγραμμα μετεγκατάστασης δεν λειτουργεί», σχολίασε ο Γκερόμ. «Σε μια Ευρώπη με τα περισσότερα κράτη-μέλη σε προεκλογική περίοδο, μην περιμένουμε γενναίες λύσεις», πρόσθεσε κάποιος από τους συμφοιτητές του.
Στη συζήτηση που ακολούθησε τα κοκτέιλ, και οι ίδιοι οι αξιωματούχοι της Ε.Ε. είχαν διάθεση αυτοκριτικής: «Οφείλουμε να βρούμε τρόπο να πιέσουμε τις χώρες του Βορρά ώστε να δεχτούν περισσότερους μετανάστες», δήλωσαν. «Δεν μπορεί όλο το βάρος να πέφτει στην Ελλάδα».
Το τελευταίο απόγευμα στην Αθήνα θα το περνούσαν στο Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Στ. Νιάρχος. Οι περισσότεροι ήταν εξαντλημένοι από το πρόγραμμα της ημέρας και, πριν φτάσουν, ρώτησαν εάν θα πείραζε να φύγουν νωρίτερα. Τελικά ενθουσιάστηκαν και δεν ήθελαν να τελειώσει η ξενάγηση. «Πρέπει να το προφυλάξετε!», ήταν η συμβουλή τους προς τους Ελληνες της παρέας, όταν έμαθαν πως η ευθύνη του πάρκου έχει πλέον περάσει στο Δημόσιο.
Και μετά Μυτιλήνη
Λίγες ώρες αργότερα βρέθηκαν στη Μυτιλήνη. O Κωνσταντίνος είχε καταφέρει να τους βάλει στην κλειστή εβδομαδιαία σύσκεψη, όπου όλοι οι φορείς (ΜΚΟ, Λιμενικό, υπηρεσίες ασύλου) συζητούν τα περιστατικά της εβδομάδας. Η κατάσταση μπορεί να έχει βελτιωθεί (πλέον περίπου 100 άτομα φτάνουν κάθε εβδομάδα, εκεί που το καλοκαίρι υποδέχονταν 7.000 την ημέρα), στο νησί όμως δεν μπορούν να ξεπεράσουν τα όσα έζησαν τον τελευταίο χρόνο. «Ηταν τρομερό να βλέπεις να βουλιάζουν μόνοι τους τις βάρκες τους γιατί οι διακινητές τούς είχαν πει πως εάν βρεθούν στη θάλασσα θα έχουν καλύτερη τύχη. Να βλέπεις ανθρώπους να προσπαθούν να σωθούν και να μην τα καταφέρνουν, να βγάζεις από τη θάλασσα νεκρά παιδιά». Λέγοντας ιστορίες οι δύο λιμενικοί συγκινούνται. Το ίδιο και οι φοιτητές.
Κάποιος προσπάθησε να αλλάξει το κλίμα ρωτώντας για τις πρακτικές δυσκολίες της δουλειάς. «Μικρά πλοία και… μικροί μισθοί», απάντησαν εκείνοι αστειευόμενοι. Οι υπάλληλοι του Λιμενικού παίρνουν πέντε φορές μικρότερους μισθούς από τους συναδέλφους τους στον Frontex. Αντίστοιχη αφήγηση και στο γραφείο του δημάρχου Λέσβου: Για τη διαχείριση της κρίσης στο νησί, είχαν προϋπολογιστεί 5 εκατ. ευρώ και στα ταμεία μπήκαν μόνο 800.000.
Οι «απέναντι»
Η Τουρκία ήταν συχνά το θέμα συζήτησης. Ο δήμαρχος Λέσβου εξήγησε στους φοιτητές πως με τους Τούρκους δημάρχους πολλές φορές προσπάθησαν να βρουν λύση, αλλά πως ο Ερντογάν και ο τρόπος που χρησιμοποιεί το προσφυγικό εκβιάζοντας την Ευρώπη δεν αφήνουν πολλά περιθώρια συνεργασίας.
Οι λιμενικοί από την πλευρά τους δεν θέλησαν να σχολιάσουν τους Τούρκους ομολόγους τους. Πάντως ήταν σαφές σε όλους τους φοιτητές, από όλες τις συναντήσεις, πως εάν ήθελε η Τουρκία, το πρόβλημα θα μπορούσε να έχει αντιμετωπιστεί πολύ διαφορετικά. «Να πείτε στους φίλους σας πως το νησί μας είναι όμορφο. Να έρθουν το καλοκαίρι», τους είπαν στο ταβερνάκι που κάθησαν να φάνε την τελευταία ημέρα. Αυτή ήταν η αγωνία όλων στο νησί. «Μην ανησυχείτε, θα έρθουμε να κάνουμε εδώ την πρακτική μας», απάντησαν οι ξένοι φοιτητές.
«Η Ελλάδα είναι φιλόξενη, αλλά καταλαβαίνεις πως υπάρχει ένταση. Ειδικά στον δρόμο, στο πώς οδηγεί ο κόσμος», παρατήρησε ο Γκερόμ. «Πάντως δεν σας φοβάμαι», κατέληξε. «Είστε μια χώρα με ιστορία, ταυτότητα και γερά θεμέλια. Οποιαδήποτε άλλη χώρα θα είχε καταρρεύσει με όλα αυτά που σας έχουν συμβεί τα τελευταία χρόνια». Οταν επέστρεψε στο πανεπιστήμιο, ανέβασε στον λογαριασμό του στο Facebook μια φωτογραφία που είχε τραβήξει στη Μυτιλήνη. Ενα μαύρο φουσκωτό, να πλέει, άδειο, στη θάλασσα. Στη λεζάντα έγραψε: «Δεν υπάρχουν λόγια. Τουλάχιστον, πλέον, δεν μπορώ να λέω πως δεν γνωρίζω».