Η documenta 14 έχει ήδη εξακτινωθεί για τα καλά στην πρωτεύουσα. Και έχει μέλλον μπροστά της για να την εξερευνήσουμε ακόμη περισσότερο (τρίμηνη η διάρκειά της, δίνει το ελεύθερο στον καθένα να την ανακαλύψει). Το περασμένο Σαββατοκύριακο, λοιπόν, η «Κ» έκανε μια πρώτη «αναγνωριστική πτήση» με τρεις συνεργάτες της να επισκέπτονται διάφορα σημεία της πόλης όπου έχουν στηθεί εκθέματα και δράσεις: από το ΕΜΣΤ και την Καλών Τεχνών έως το Ωδείον Αθηνών, το Μουσείο Μπενάκη Πειραιώς, του Ψυρρή, την πλατεία Κοτζιά, το Μοσχάτο, τον Ταύρο και αλλού.
Δεν θα μείνουμε εδώ φυσικά. Ηδη η ατμόσφαιρα έχει ζεσταθεί, έχει συρρεύσει κόσμος από το εξωτερικό (κυρίως από τη Γερμανία, όπου και η φυσική έδρα της documenta, συγκεκριμένα το Κάσελ) και ένας διαφορετικός, ιδιαιτέρως καλοδεχούμενος τόνος πάνω στην αθηναϊκή καθημερινότητα έχει δοθεί.
Υπενθυμίζουμε ότι ο τίτλος της φετινής διοργάνωσης είναι «Μαθαίνοντας από την Αθήνα». Οπως έχει γραφεί, υποτίθεται ότι η διεθνής αυτή δράση συνολικά θα φωτίσει με πολυπρισματικό τρόπο ζητήματα και σχήματα της πόλης και της ιστορίας της, σύγχρονα αλλά και διαχρονικά, όχι αποκομμένα από τον υπόλοιπο κόσμο. Θεσμικοί φορείς, όπως ο Δήμος Αθηναίων, έχουν αγκαλιάσει τη διοργάνωση (βλέπε «Τέχνες και Γράμματα» της «Κ» 25-26.3, με αποστολή της Μαρίας Κατσουνάκη στο Κάσελ), αντιλαμβανόμενοι ότι είναι μια καλή ευκαιρία να σκύψει δημιουργικά κάποιος πάνω από μια πόλη σε καιρό κατάρρευσης, πολύ μακριά από τις στερεοτυπικές γραφικότητες μιας προγονοπληξίας και αρχαιολαγνείας, μακριά επίσης από εξιδανικεύσεις τουριστικού φολκλόρ.
Βεβαίως, η αρχική, προ μηνών, συνέντευξη Τύπου και το σχετικό δελτίο Τύπου μάς είχαν προσγειώσει λίγο ανώμαλα, καθώς εκεί εκφραζόταν μια διαστρεβλωμένη και άκρως μονομερής ματιά πάνω στη σύγχρονη Αθήνα και Ελλάδα εντέλει (η χώρα ως πείραμα των δανειστών, η χώρα ως νεοφιλελεύθερη κόλαση που διαδέχθηκε τη χούντα, περιστολή ατομικών δικαιωμάτων κ.ά.). Παραδόξως, η πρώτη ματιά πάνω στα έργα, στο μεδούλι της διοργάνωσης δηλαδή, ευτυχώς δεν επιβεβαιώνει την αγκυλωμένη θεωρητικολογία ορισμένων εκ των διοργανωτών. Γενικά, η documenta έχει προκαλέσει έντονες διχογνωμίες και συζητήσεις. Με δεδομένο το γεγονός πως μόλις ξεκίνησε, θα έχουμε πολλά ακόμη να δούμε και να ακούσουμε μέσα στους επόμενους τρεις μήνες τουλάχιστον.
Παρεμβάσεις… από το πουθενά
Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΘΗΝΑΚΗ
Οσο ξεπερασμένες ως αντιδράσεις φαίνονται τα φέιγ βολάν και τα γκράφιτι κατά της documenta στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου, την προηγούμενη Κυριακή, όπως και το σημείωμα «Ντροπή!» που άφησε «αγανακτισμένος» πολίτης δίπλα σε έργο στον κήπο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, άλλο τόσο «παλιά» είναι η εικαστική παρέμβαση, για παράδειγμα, της Σάνια Ιβέκοβιτς στην πλατεία Αυδή, στο Μεταξουργείο, όπου κόλλησε στον τοίχο αφίσες με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, ενώ από τα μεγάφωνα ακούγονταν επαναστατικές παρλάτες. Παρλάτες οι οποίες, μάλιστα, ήθελαν, κατά τα φαινόμενα, να συνομιλήσουν με τον διαχρονικό φεμινισμό της Μαρία Λάσνινγκ, στην έκθεσή της στη Δημοτική Πινακοθήκη επί της ίδιας πλατείας.
Είναι, όμως, αυτό η documenta; Κάνοντας μια μεγάλη, διήμερη βόλτα στα Εξάρχεια, στο Μεταξουργείο, στου Ψυρρή και στις γύρω περιοχές, αντιλαμβάνεσαι εύκολα ότι η διοργάνωση έχει καταλάβει την πόλη – με την έννοια του καταλαμβάνω, όχι του καταλαβαίνω. Η documenta ξεφυτρώνει εκεί που δεν το περιμένεις, κάνοντας μικρές ομάδες επισκεπτών της Αθήνας να εμφανίζονται… από το πουθενά. Εξάλλου, σύμφωνα με στοιχεία της Aegean, μέχρι και την προηγούμενη Κυριακή, οι πτήσεις από τη Γερμανία προς την Ελλάδα είχαν από 87% έως 90% πληρότητα, ποσοστά εξαιρετικά αυξημένα για την εποχή.
Συγκινητική στιγμή ήταν η συναυλία της Φιλαρμονικής Ορχήστρας Σύρων Εκπατρισμένων και της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών στο Μέγαρο Μουσικής, ιδέα του Ντέιβιντ Χάρντινγκ και του Ρος Μπίρελ. Ο τελευταίος, μάλιστα, υλοποίησε την ιδέα της μακράς διαδρομής αλόγων από την Αθήνα στο Κάσελ, μέσα σε 100 μέρες, συμβολίζοντας την πορεία των προσφύγων από τον Νότο στον Βορρά – κάτι που δεν άρεσε σε πολλούς, αν κρίνουμε από τα γκραφίτι.
Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ο Ντάνιελ Κνορ συνεχίζει το έργο που έχει στήσει στο Ωδείον Αθηνών, όπου μπορούν οι επισκέπτες να προσκομίζουν τα… σκουπίδια τους και εκείνος να τα μετατρέπει σε έργο τέχνης. Στο –συγκινητικό και λησμονημένο– Επιγραφικό Μουσείο, η Γκόρι Γκιλ συνομιλεί με τις επιτύμβιες στήλες του μουσείου με δικές της φωτογραφίες που δείχνουν τη γέννηση, άρα και την αρχή της ιστορίας.
Στην πλατεία Ψυρρή –όπως και στη Φωκίωνος Νέγρη– ο Αντον Κατς αναβιώνει το ελληνικό περίπτερο, που, όπως θεωρεί ο ίδιος, μιλώντας στην «Κ», εξαφανίζεται ή κλονίζεται η σημασία που έχει για τη χώρα, την κουλτούρα της, την καθημερινότητά της. Σε μία μουσική περφόρμανς, ο εικαστικός ξαναφέρνει, με εκκωφαντικό τρόπο, το περίπτερο στο προσκήνιο. Στην πλατεία Κοτζιά, ο Ρασίντ Αραΐν έχει δημιουργήσει ένα σύνολο από σπιτάκια, με μία κουζίνα στη μέση, όπου μαγειρεύεται φαγητό κατά τον τρόπο που συμβαίνει στα κέντρα φιλοξενίας προσφύγων και μεταναστών ανά τον κόσμο.
Κατά τα άλλα, η documenta έχει πολύ δρόμο μπροστά της. Οσο ακριβώς δρόμο θα χρειαστεί να διανύσουν οι επισκέπτες της έκθεσης μέσα στην πόλη, σε σημεία και τοπόσημα από καιρό ξεχασμένα μέσα στη φούρια της καθημερινότητας, μέσα στη μιζέρια τού «ποιος τρέχει τώρα;». Αν κάτι χρειάζεται να καταφέρει η πόλη –και ο Δήμος Αθηναίων– είναι να διατηρήσει αυτή την επανακάλυψη. Δεν μπορεί κανείς να προβλέψει τι θα μάθει η documenta από την Αθήνα. Σίγουρα, όμως, θα μάθουμε εμείς από την πρωτεύουσα.
Από το δημόσιο στο ιδιωτικό
Tης ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΤΣΟΥΝΑΚΗ
Αμφιταλαντεύομαι ανάμεσα σε δύο έργα. Το πρώτο, μια «επιτύμβια στήλη νέας γυναίκας που παρίσταται βυθισμένη στον πόνο του πρόσφατου θανάτου. Απέναντι η θεραπαινίδα με έναν τεράστιο κάλαθο, αναφορά στη χαμένη καθημερινότητα. Εργο ενός καλού εργαστηρίου, περί το 380 π.Χ. Από το βόρειο νεκροταφείο του Πειραιώς στην οδό Θηβών». Το δεύτερο, ένα «αγαλμάτιο κούρου από το ιερό της Αφαίας της Αίγινας, σπάνιο δείγμα της αρχαϊκής πλαστικής της νήσου. Χρονολογείται λίγο πριν από τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ.». Κανένα από τα δύο δεν ανήκει στην documenta 14. Ή μήπως «ανήκει»; Εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.
Είναι Κυριακή πρωί, οι ξένοι επισκέπτες αρκετοί (του πολιτιστικού τουρισμού κυρίως), η, χωρίς ενδιαφέρον, περφόρμανς βρίσκεται σε εξέλιξη. Παρ’ όλα αυτά, η κυκλοφορία των χορευτών ανάμεσα στον κόσμο και η «δράση» που αναπτύσσουν με τα εκθέματα του μουσείου είναι διακριτικές. Είναι η τρίτη ημέρα που περιπλανιέμαι στην πόλη της documenta 14 και η διάθεσή μου έχει τόσες αυξομειώσεις ώστε δεν αφήνει περιθώριο για ψύχραιμη εκτίμηση. Βέβαια, είναι μόνον η αρχή. Εχουμε τρεις μήνες μπροστά μας.
Προηγήθηκαν επισκέψεις μου στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και στο Ωδείον Αθηνών, που είναι και οι ναυαρχίδες της διοργάνωσης. Ομως, τώρα, βρίσκομαι σε έναν ναρκωμένο και παρηκμασμένο Πειραιά –τουλάχιστον στη διαδρομή του ακολουθώ– καμία βοή δεν με ακολουθεί, περπατώ με «συντροφιά» μια επιτύμβια στήλη και έναν κούρο.
Το Μοσχάτο, στη βιομηχανική περιοχή του, είναι ο επόμενος προορισμός: Αρχιμήδους 15. Νέκρα τριγύρω. Παλιές αποθήκες και βιοτεχνίες, που λειτουργούν ή είναι ανενεργές, και στη γωνία δύο μικρά, χαμηλά, οικήματα με κόσμο που κινείται χαμηλότονα. Στο πρώτο, ο διεθνής Ινδός καλλιτέχνης Νίκχιλ Τσόπρα σχεδιάζει «μια γραμμή στο τοπίο». Με πηλό απλώνει κύματα στους τοίχους, πλάθει μικρά, ασύμμετρα κεφάλια τα οποία ενθέτει ή αποθέτει. Κοιμάται εκεί, με στρώμα στο δάπεδο. Εχει δίπλα του μια βαλίτσα. Η εγκατάσταση-περφόρμανς ολοκληρώθηκε μέσα σε τρεις ημέρες, το βράδυ της Κυριακής. Αρχές Μαΐου θα ξεκινήσει ένα οδικό ταξίδι, διασχίζοντας την Ανατολική Ευρώπη, με προορισμό το Κάσελ. Στο διπλανό οίκημα, ο χώρος πλήρως ανακαινισμένος, βιομηχανικής αισθητικής, μοσχοβολάει σαπούνι. Η Νιγηριανή καλλιτέχνις Οτομπονγκ Νκάνγκα «αποζητάει να διεισδύσει στα πολυσύνθετα στρώματα από ίχνη που αφήνει η φύση, που αφήνουν οι άνθρωποι». Παράγει, επιτόπου, σαπούνι και παραθέτει σε μια ομήγυρη τις απόψεις της.
Από το πολύβουο ΕΜΣΤ στο μοναχικό Μοσχάτο, η διαδρομή της documenta 14 είναι σαν να πορεύεται από το δημόσιο στο ιδιωτικό. Σαν να μην είναι η τέχνη το ζητούμενο αλλά η πόλη. «Μαθαίνοντας την Αθήνα», αλλιώς.
Χρειάζεται χρόνο και χώρο η documenta· ψυχικό και πνευματικό. Διάθεση να ξανα-ανακαλύψουμε αυτό που ήδη (νομίζουμε ότι) γνωρίζουμε, περπατώντας, βλέποντας, διαβάζοντας τα κείμενα. Χρόνο μας προσφέρει· αυτό είναι το «δώρο» του Ανταμ Σίμτσικ. Να σκεφτούμε, να αισθανθούμε, να δράσουμε, να αντιδράσουμε. Οι όποιες ιδεολογικές αγκυλώσεις μπορεί να αναιρεθούν ή να ενισχυθούν μέσα στο τρίμηνο αυτό διάστημα. Ομως, «δεν υπάρχει μοναδικό γεγονός. Ολα συνδέονται με όλα. Η καταγραφή κάποιου γεγονότος δεν είναι παρά ένα φευγαλέο βλέμμα, ένα θραύσμα χρόνου», όπως αναφέρεται στο κείμενο για την Οτομπονγκ Νκάνγκα.
Τέσσερις χώροι σε πέντε ώρες
Της ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΣ ΠΟΥΡΝΑΡΑ
Μια τόσο μεγάλη και απλωμένη έκθεση όσο η documenta 14 της Αθήνας, με τους 45 χώρους και τους 160 και πλέον καλλιτέχνες, έχει πολλαπλές αναγνώσεις. Μεταφορικά, μοιάζει σαν να έχεις μοιράσει τα χαρτιά μιας τράπουλας σε ολόκληρη την πόλη και ανάλογα με αυτά που θα δεις και θα κρατήσεις στα χέρια σου, κατανοείς τη φύση και τους σκοπούς του παιχνιδιού. Στις περφόρμανς και σε μέρη όπου παρουσιάζεται αποκλειστικά μία δράση ή ένας καλλιτέχνης (συνεπώς μπαίνεις στον κόπο να πας για να δεις ένα μονάχα πράγμα), μπορεί και να απογοητευτείς, γιατί τραβάς ένα φύλλο. Προσωπικά, προτίμησα μέσα σε μία ημέρα να δω τις τέσσερις μεγαλύτερες ομάδες έργων, οι οποίες συγκεντρώνονται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, στους υπόγειους χώρους του Ωδείου Αθηνών, στο Μουσείο Μπενάκη Πειραιώς και στο Εργοστάσιο της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών.
Το δρομολόγιο στον ζωτικό πυρήνα της έκθεσης μου πήρε γύρω στις πέντε ώρες. Το μυαλό κατακλύστηκε από εκατοντάδες εικόνες εγκαταστάσεων, βίντεο, ζωγραφικής και γλυπτικής. Η δε παρουσία χιλιάδων ξένων συλλεκτών, δημοσιογράφων, κριτικών, καλλιτεχνών, φιλότεχνων μου δημιούργησε την ψευδαίσθηση ότι βρίσκομαι στο εξωτερικό και όχι στην Αθήνα, σαν να μου συνέβη ένας –ευχάριστος και σίγουρα πρόσκαιρος– ψυχικός αποπροσανατολισμός. Ενα ταξίδι, χωρίς να κουνηθώ. Depaysant λένε οι Γάλλοι αυτό το συναίσθημα, που δεν μεταφράζεται στα ελληνικά.
Μερικές πρώτες εντυπώσεις συνοπτικά: η έκθεση –που παρόμοιά της δεν έχουμε ξαναδεί στη χώρα– λειτουργεί για τους θεατές της σαν ένα τεράστιο ταχύρρυθμο φροντιστήριο contemporary. Είτε σου αρέσουν κάποια από τα έργα είτε όχι, είτε τα κατανοείς είτε όχι, αντιλαμβάνεσαι την πολυπρισματικότητα, την περιπλοκότητα, τη δυσεξήγητη φύση της σύγχρονης εικαστικής δημιουργίας που έχει πλέον ξεφύγει αρκετά από την κυριαρχία της καθαρής μορφής (τα balloon dogs του Τζεφ Κουνς και τους καρχαρίες του Ντάμιεν Χερστ) για να καταφύγει σε μικρότερα θραύσματα, όπως το μπόλικο αρχειακό υλικό από το παρελθόν που παρουσιαζόταν σε διάφορα τραπέζια-βιτρίνες. Συνεπώς είναι μάλλον ένα μάθημα για εμάς παρά από εμάς, όπως υπαινισσόταν ο τίτλος «Learning from Athens».
Οι περισσότεροι καλλιτέχνες δεν είναι τόσο γνωστοί ούτε στους ειδήμονες. Στο επιμελητικό κοκτέιλ των 160 συμμετεχόντων θα βρείτε περίπου 25 Ελληνες (πολλοί εκ των οποίων έχουν πεθάνει). Θα αναρωτηθεί κανείς τι έκαναν τα μέλη της ομάδας των επιμελητών που έζησαν στην Αθήνα τρία χρόνια για να ετοιμάσουν την έκθεση, αν όχι να διαλέξουν περισσότερους δημιουργούς που έχουν ζήσει την κρίση στο πετσί τους. Η απάντηση βρίσκεται στους χώρους που επελέγησαν ως κελύφη της documenta και δίνουν στην έκθεση μια μοναδική φυσιογνωμία διότι διαπλέκεται με την πόλη. Επίσης στο γεγονός ότι ήρθαν ξένοι καλλιτέχνες εδώ και έκαναν έργα επηρεασμένα από την αθηναϊκή ατμόσφαιρα.
Τέλος, υπάρχει –ευτυχώς– μια διάσταση ανάμεσα στον αριστερόστροφο καταγγελτικό επιμελητικό λόγο και τα έργα των καλλιτεχνών. Η documenta είναι πολύ μεγάλη για να στριμωχτεί στη φαντασίωση που είχαν ορισμένοι πως η Ελλάδα είναι ο ιδανικός τόπος για να αρχίσει μια επανάσταση ενάντια στον ρουν του σύγχρονου κόσμου.