Η συμβολή της Πληροφορικής και των Τηλεπικοινωνιών στο πλαίσιο της σύγχρονης θεώρησης του πολιτισμού είναι καταλυτική. Η προώθηση καινοτόμων ιδεών στην εφαρμογή μιας ψηφιακής πολιτιστικής πολιτικής και η μέγιστη αξιοποίηση των διαθέσιμων οικονομικών εργαλείων αποτελεί μεγάλη πρόκληση. Το αντίθετο συμβαίνει σήμερα στη χώρα μας.
Η πολιτιστική κληρονομιά αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά –σε θεσμικό κείμενο– ως στρατηγικός πόρος για τη βιώσιμη ανάπτυξη της Ευρώπης στα συμπεράσματα του Συμβουλίου Υπουργών Πολιτισμού στην ελληνική προεδρία, το 2014. Το κείμενο βρίσκεται στον πυρήνα της ανακοίνωσης της Ε.Ε. «Προς μια ολοκληρωμένη προσέγγιση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ευρώπης» (2014), της ομότιτλης έκθεσης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (2015) και του σχεδίου εργασίας της Ε.Ε. για τον Πολιτισμό (2015-2018).
Στο πλαίσιο αυτό αντιμετωπίζονται οι προκλήσεις των πολιτιστικών οργανισμών και οι ανάγκες των μικρομεσαίων επιχειρήσεων και της δημιουργικής βιομηχανίας μέσα από τη συγκρότηση μιας παγκόσμιας ψηφιακής αγοράς πολιτισμού. Υποστηρίζεται η ψηφιακή καινοτομία στην τέχνη. Επισημαίνεται η αναγκαιότητα της χρήσης των ψηφιακών εργαλείων –όπως της τρισδιάστατης σάρωσης– για την άμεση πρόσβαση και αξιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος, για την προσέγγιση νέων και νεανικών ακροατηρίων.
Η ψηφιοποίηση και η επιγραμμική προσβασιμότητα επιτρέπουν πρωτοφανείς μορφές συμμετοχής, δημιουργούν θέσεις εργασίας και νέες ροές εσόδων. Καταργώντας αποστάσεις και σύνορα, κοινωνικοπολιτικές και πολιτιστικές διαχωριστικές γραμμές του πραγματικού κόσμου, το Διαδίκτυο γέννησε νέους δρόμους επικοινωνίας, έκφρασης και πληροφόρησης, ανταλλαγής απόψεων, απόκτησης γνώσης και εμπειριών με τρόπο αμφίδρομο, διαδραστικό, έντονα συμμετοχικό, περισσότερο άμεσο και δημοκρατικό. Στους εικονικούς χώρους και στις νοητές διαδικτυακές κοινότητες, ο καθένας μπορεί αυτόβουλα και αδέσμευτα να «κινείται», να συμμετέχει, να αλληλεπιδρά, να δημιουργεί ως παγκόσμιος πολίτης, μέσω ενός είδους οικουμενικής «κοινής γλώσσας».
Προσέγγιση και μηχανισμοί
Ο μορφικός πλούτος της πολιτιστικής κληρονομιάς απαιτεί ποικίλους τρόπους προσέγγισης και χειρισμού. Διαφοροποιεί τις επιμέρους ανάγκες και προτεραιότητες. Οδηγεί στην αξιοποίηση και εφαρμογή εξειδικευμένων μεθόδων και εργαλείων ψηφιοποίησης, διαχείρισης και προβολής του υλικού. Η διαφοροποίηση των χρήσεων και των εκάστοτε αποδεκτών του ψηφιακού πολιτιστικού αποθέματος, σε συνδυασμό με τις πολλαπλές και δύσκολα ελέγξιμες δυνατότητες αναπαραγωγής και διάχυσης στο Διαδίκτυο, δημιουργούν προκλήσεις για τη διατήρηση της ακεραιότητας και της ταυτότητας του υλικού. Παράλληλα, αυξάνεται η υποχρέωση της συντήρησης και διατήρησής του. Απαιτούνται η δημιουργία μηχανισμών παρακολούθησης των νέων τεχνολογιών και προτύπων και η διαρκής αναπροσαρμογή της στρατηγικής, ώστε να διασφαλίζονται στο διηνεκές διαθεσιμότητα και προσβασιμότητα του ψηφιοποιημένου υλικού.
Προϋπόθεση της μέγιστης αξιοποίησης των ανωτέρω, αποτελεί η εξασφάλιση ανοιχτών πολιτιστικών δεδομένων και μεταδεδομένων. Τα ανοιχτά δεδομένα είναι η «πρώτη ύλη για την κοινωνία της γνώσης». Σε αντίθεση με τις «υλικές» πρώτες ύλες, η αξία των δεδομένων αυξάνεται με τη χρήση τους. Στις βιομηχανικές κοινωνίες η δημιουργία αξίας συναρτάται με περιορισμούς στην πρόσβαση των πόρων. Στην κοινωνία της γνώσης, η ανάπτυξη προϋποθέτει ανοιχτή και ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία. Τα ανοιχτά δεδομένα αποτελούν προαπαιτούμενο για ένα διαρκώς διευρυνόμενο φάσμα οικονομικοκοινωνικών δραστηριοτήτων. Ανάλογα ισχύουν και για τα μεταδεδομένα, δηλαδή την πληροφορία που παράγεται ως αποτέλεσμα μιας ολοκληρωμένης διαδικασίας τεκμηρίωσης –από τις σημαντικότερες λειτουργίες μιας πολιτιστικής δομής– που αντιπροσωπεύει τεράστιο όγκο γνώσεων για τον δημιουργό, την προέλευση, την ταύτιση, την ερμηνεία ενός εκάστου τέχνεργου.
Η διστακτικότητα των πολιτιστικών φορέων στην παροχή ανοιχτής διάθεσης είναι ευεξήγητη και δικαιολογημένη. Ο κίνδυνος απώλειας του ελέγχου και μη έγκριτης χρήσης των πληροφοριών στο Διαδίκτυο είναι υπαρκτός. Το ίδιο και ο φόβος για την απώλεια εσόδων του Δημοσίου. Επιβάλλονται άμεσα ρυθμίσεις. Απαιτούνται πλαίσιο και κανόνες, συμβατοί με την αρχαιολογική νομοθεσία, ώστε να διασφαλίζονται το δημόσιο συμφέρον και η απρόσκοπτη διαδικασία αδειοδότησης και διάθεσης. Απαιτείται η κατάρτιση του ανθρώπινου δυναμικού, προκειμένου να συνειδητοποιήσει ότι η ανοιχτή διάθεση επιτρέπει συνέργειες με τον επιχειρηματικό κόσμο, αλλά και ανάπτυξη εφαρμογών προβολής και αξιοποίησης του υλικού με άμεσα ανταποδοτικά οφέλη.
Το υπουργείο Πολιτισμού, ο καθ’ ύλην αρμόδιος φορέας, φαίνεται ότι έχει άλλες προτεραιότητες. Οι υπηρεσίες δεν υποστηρίχθηκαν, ώστε να ολοκληρωθούν εγκαίρως έργα ψηφιακής υποδομής της περιόδου 2010-2014 –όπως το «Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο» ή ο
«Εμπλουτισμός των Ψηφιακών Συλλογών των Κινητών Μνημείων»– με αποτέλεσμα τη δέσμευση πόρων της τρέχουσας περιόδου και μετάθεση της ολοκλήρωσης για το 2020. Οι διαθέσιμοι πόροι του Προγράμματος Ψηφιακής Σύγκλισης 2014-2020 παραμένουν ανενεργοί, αναμένοντας την έγκριση της Εθνικής Ψηφιακής Στρατηγικής. Οι προτάσεις για τον Πολιτισμό δεν ανταποκρίνονται σε σύγχρονα desiderata, καθώς αναμοχλεύουν ιδέες διατυπωμένες προ τετραετίας.
Ολοι συνομολογούμε ότι το μέλλον είναι ψηφιακό. Η πράξη, όμως, άλλο καταδεικνύει. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός ενισχύει την κοινωνία, την οικονομία, βελτιώνει το βιοτικό επίπεδο, την ποιότητα ζωής. Ομως εμπεριέχει και αρνητικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα στην αγορά εργασίας. Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ για τα «Επαγγέλματα του Μέλλοντος» προβλέπει απώλεια 7 εκατ. θέσεων εργασίας την προσεχή πενταετία, με παράλληλη δημιουργία 2 εκατ. θέσεων για ειδικευμένους στην ψηφιακή τεχνολογία. Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι τα νέα δεδομένα δεν πρέπει να προκαλούν φόβο. Απαιτούν όμως άμεση προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα. Το έχουμε συνειδητοποιήσει;
* Η κ. Λίνα Μενδώνη είναι δρ αρχαιολόγος στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, πρ. γενική γραμματέας υπουργείου Πολιτισμού.