Η τοποθέτηση δύο κιόνων και των κιονοκράνων τους στο τελετουργικό εστιατόριο δίπλα στο ιερό του Απόλλωνα, που έχει αποκαλυφθεί στο ακατοίκητο Δεσποτικό το οποίο ανασκάπτεται επί 20 χρόνια, έχει «ξυπνήσει» το ενδιαφέρον Ελλήνων και ξένων επισκεπτών. Τρεις κίονες συνολικά, μαζί με τον πρώτο που σήκωσαν οι μαρμαροτεχνίτες πέρυσι, δίνουν την τρίτη διάσταση στο μνημείο, ενώ τον Σεπτέμβριο οι μαρμαροτεχνίτες θα σηκώσουν έναν ακόμη.
Οσοι φτάνουν στο Δεσποτικό –άλλοι από περιέργεια και άλλοι για να κολυμπήσουν– ζητούν να δουν από κοντά τον χώρο, αλλά κυρίως να μάθουν περισσότερες πληροφορίες για αυτό το ιερό που λειτούργησε εκεί. Η ακμή του χρονολογείται στον 6ο αιώνα π.Χ., ενώ τα πρωιμότερα ίχνη λατρείας ανάγονται στη Γεωμετρική εποχή. Τέσσερις εβδομάδες διήρκεσαν φέτος οι ανασκαφές, οι αναστηλώσεις και η συντήρηση σε αυτό το ακατοίκητο νησάκι δυτικά της Αντιπάρου, ήταν όμως αρκετές για να αυξηθεί η κίνηση των επισκεπτών.
Στη θέση Μάντρα όπου αποκαλύφθηκε το ιερό του Απόλλωνα οι φετινές έρευνες έδωσαν πάλι ενδιαφέροντα ευρήματα. Οι εργασίες επικεντρώθηκαν στην ανασκαφή του κτιριακού συγκροτήματος που είχε μερικώς διερευνηθεί το 2016 νότια των κτιρίων Μ και Ν. Στο φως ήρθε νέο κτιριακό συγκρότημα με 12 χώρους, όπως λέει στην «Κ» ο αρχαιολόγος της ΕΦΑ Κυκλάδων και διευθυντής της ανασκαφής Γιάννος Κουράγιος.
Το συνολικό ορατό εμβαδόν του φτάνει τα 180 τ.μ. Οι χώροι του συγκροτήματος έχουν τον ίδιο προσανατολισμό, με εισόδους προς Νότο. Είναι πυκνά δομημένοι, ο ένας δίπλα στον άλλο, στον άξονα Α-Δ, χωρίς ενδιάμεσους διαδρόμους. Κάποιοι από αυτούς πιθανότατα ήταν αίθριοι, εν είδει αυλών ή προθαλάμων.
«Δεν βρήκαμε οικισμό, κάτι που με ρωτάνε πολλοί. Πρόκειται για μεμονωμένα κτίσματα που λειτούργησαν βοηθητικά για όσους επισκέπτονταν το “τέμενος”. Εκεί ήταν ένας σταθμός ανεφοδιασμού για κάθε επισκέπτη και ένα ιερό μαζί. Οι ναυτικοί που έφταναν στο νησί, έκαναν μια στάση, προσκυνούσαν, θυσίαζαν, έτρωγαν, ξεκουράζονταν, ανεφοδιάζονταν και έπειτα συνέχιζαν το ταξίδι τους». Ανάμεσα στα φετινά ευρήματα ενδιαφέρον για τον ανασκαφέα και την ομάδα του παρουσιάζουν ένας βυζαντινός τάφος του 4ου αιώνα π.Χ. που είχε εντοπιστεί στο παρελθόν αλλά δεν είχε ανασκαφεί έως τώρα. «Βρήκαμε επτά σκελετούς νεκρών διαφόρων ηλικιών, κτερισμένων με ακέραια αγγεία αλλά και ένα χρυσό δαχτυλίδι. Πιθανόν να ήταν μια ολόκληρη οικογένεια που έζησε στην περιοχή».
Οι εργασίες επεκτάθηκαν και στα κτίρια εκτός του τεμένους. Ολοκληρώθηκε η διερεύνηση του κτιρίου Β που είχε ανασκαφεί το 2007 και το 2013. Αποκαλύφθηκαν όλοι οι χώροι του αλλά και οι φάσεις χρήσης του. Η πρωιμότερη χρονολογείται στον 7ο αιώνα π.Χ. στον οποίο ανήκουν 3 δωμάτια στη Δ πλευρά του. Η κύρια φάση του κτιρίου ανήκει στο πρώτο μισό του 6ου αι. με την επέκτασή του προς τα ανατολικά και την προσθήκη 6 δωματίων. Η τελευταία φάση κατά τον ύστερο 6ο αιώνα χαρακτηρίζεται κυρίως από επεμβάσεις στον κεντρικό κορμό του κτιρίου αλλά και από προσθήκες υπαίθριων χώρων. Εκεί βρέθηκαν μεγάλες ποσότητες χρηστικής άβαφης αλλά και ταινιωτής κεραμεικής, κυρίως λεκάνες και αμφορείς και μεγάλοι πίθοι.
Νοτιοανατολικά του Κτιρίου Β, το νέο κτίριο διαστάσεων 14×5 μ. που αποκαλύφθηκε, είναι το Κτίριο Ρ, το οποίο αποτελείται από τέσσερα δωμάτια. Σε ένα απ’ αυτά εντοπίστηκε στο δάπεδο κτιστή θήκη η οποία χρησίμευε για αποθήκευση. Για τον κ. Κουράγιο ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο τετράγωνος πύργος στο ΒΑ άκρο της χερσονήσου κοντά στην ακτή. «Ενα παρατηρητήριο από το οποίο έλεγχαν τα περάσματα και την κίνηση των πειρατών».
Ανάμεσα στα νέα ευρήματα είναι 20 μελαμβαφείς λύχνοι, 30 θραύσματα αγγείων με εγχάρακτες επιγραφές (ΑΠ, ΑΠΟΛ, ΑΝΕΘΗΚΕ κ.ά.) αφιερωμένες στον Απόλλωνα, θραύσματα «μηλιακών» αμφορέων και μελαμβαφών κυλίκων, ερυθρόμορφων κρατήρων με παραστάσεις γυμνών νέων, καθημερινής χρήσης αγγεία όπως λεκάνες, πρόχοι, αλατοδοχεία, φιάλες καθώς και μεταλλικά αντικείμενα: ήλοι, πύρροι, αγκίστρια. Ομως το Δεσποτικό, το «νησί των κούρων» όπως έχει χαρακτηριστεί, στο οποίο σε είκοσι χρόνια βρέθηκαν συνολικά 75 τμήματα αρχαϊκών Κούρων, έξι κεφαλές, 25 βάσεις αγαλμάτων, θραύσματα από την κνήμη ποδιού αρχαϊκού Κούρου και κάτω άκρων, φέτος προστέθηκαν: θραύσμα μαρμάρινου αγαλμάτιου Κόρης της πρώιμης αρχαϊκής περιόδου, θραύσμα από την πλίνθο με το πόδι αρχαϊκού Κούρου και θραύσμα από την κνήμη και τον αστράγαλο ποδιού. Ολα αυτά ενισχύουν την άποψη –όπως λέει ο ανασκαφέας– «ότι η καταστροφή συνδέεται με τη διαμάχη Αθήνας-Πάρου. Ο Μιλτιάδης κατέστρεψε βίαια αυτό το οργανωμένο, με φήμη, αρχαϊκό ιερό, το οποίο έχτισαν οι κάτοικοι της αρχαίας Πάρου για να εδραιώσουν την κυριαρχία τους στο Αιγαίο. Οι Αθηναίοι ήθελαν να το εξαφανίσουν για πολιτικούς λόγους. Να τιμωρήσουν τους αρχαίους Παρίους επειδή συμμάχησαν με τους Πέρσες το 489 π.Χ. αλλά και γιατί η Πάρος ήταν πλούσιος τόπος λόγω του μαρμάρου της».
Οι ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν με τις χορηγίες των Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου, των Ιδρυμάτων Α.Γ. Λεβέντη, Π&A Κανελλοπούλου και Ι. Λάτση και του ΔΙ.ΚΕ.ΜΕΣ/CYA. Στις έρευνες συμμετείχαν εκτός από τα μέλη της επιστημονικής ομάδας (αρχαιολόγοι Κ. Νταϊφά, δρ Α. Αλεξανδρίδου, Ν. Βέλλη, αρχιτέκτονας Γ. Ορεστίδης, συντηρητής Γ. Καράμπαλης, γεωλόγος δρ E. Draganits) πολλοί φοιτητές και αρχαιολόγοι από πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού (CYA, Birkbeck College, University of Florence, University of Genova, University of Sao Paolo Brazil, University of Baha Blanca Argentina, Πανεπιστήμια Αθηνών, Κρήτης και Ιωαννίνων κ.ά.). Οσο για τα αποτελέσματα, έδωσαν πολλές πληροφορίες για την τοπογραφία του ιερού.