Απομεινάρια στα χώματα που βεβήλωσε ο «Αττίλας»

Απομεινάρια στα χώματα που βεβήλωσε ο «Αττίλας»

5' 37" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Οι φωτογραφίες συγκλονίζουν. Κι ας έχουν περάσει 44 χρόνια από την τουρκική εισβολή. Περιγράφουν την καταστροφή των ορθόδοξων χριστιανικών ναών στα κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου με χίλιες λέξεις: τέμπλα απογυμνωμένα από εικόνες, λυπηρά και βημόθυρα. Τέμπλα περίτεχνα καλυμμένα με υφάσματα, σημαίες της Τουρκίας και του ψευδοκράτους, ισλαμικές επιγραφές και αφίσες. Εκκλησίες άδειες, ρυπαρές, κατεστραμμένες. Ναοί που μετατράπηκαν σε τζαμιά ή σε στάνες. Βεβηλωμένες εικόνες. Εικονοστάσια, μανουάλια και εκκλησιαστικά σκεύη στοιβαγμένα στο κάστρο της Κερύνειας.

Σε μια αδημοσίευτη φωτογραφία, Τούρκοι στρατιωτικοί ασεβούν μπροστά σε λεηλατημένο τέμπλο κοιτώντας προκλητικά τον φακό. Σε μια άλλη, ένας στρατιώτης ποζάρει χαμογελαστός βάζοντας το σπαθί του στον λαιμό του Αγίου Νεοφύτου για να απαθανατίσει τον αποκεφαλισμό του. Και οι δύο φωτογραφίες των στρατιωτών είναι τραβηγμένες στο βυζαντινό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη νότια του Πενταδάχτυλου, που έχει μετατραπεί σε στρατόπεδο των κατοχικών δυνάμεων.

Εικόνες για την εξαθλίωση που υφίστανται οι ορθόδοξες χριστιανικές εκκλησίες στα κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου μετά την τουρκική εισβολή είχαν έρθει στο φως της δημοσιότητας όλα αυτά τα χρόνια. Η έρευνα, ωστόσο, του αρχαιολόγου Χριστόδουλου Χατζηχριστοδούλου εστιάζει κυρίως στα τέμπλα-εικονοστάσια της τουρκοκρατούμενης περιοχής της Κύπρου. Εισχωρεί στο εσωτερικό των ναών και με αποκλειστικές φωτογραφίες συγκεντρώνει ένα πολύτιμο υλικό για την αποσύνθεση μνημείων της Ορθοδοξίας.

Από τους 600 και πλέον τουρκοκρατούμενους ορθόδοξους ναούς, αναφέρει στην «Κ», οι περισσότεροι δεν διασώζουν τίποτα από την εκκλησιαστική τους επίπλωση. Τέμπλα, προσκυνητάρια, άμβωνες, εικόνες, εκκλησιαστικά βιβλία, ιερά σκεύη, όλα, έχουν διαρπαχθεί από τις κατοχικές αρχές. Πολλά έχουν παντελώς καταστραφεί και άλλα ξεπουλήθηκαν σε παράνομες αγορές του κόσμου (Ευρώπη, Αμερική, Ιαπωνία). Στους λεηλατημένους ναούς, όσα υπολείμματα εικονοστασίων απέμειναν καταστρέφονται μέρα με τη μέρα. Μετρημένες στα δάχτυλα είναι οι εκκλησίες που διασώζουν τα τέμπλα τους.

Μεταξύ αυτών, οι ναοί του Αρχαγγέλου στην Κερύνεια, του Αγίου Μάμαντος στη Μόρφου (16ος αι.), οι μονές του Αποστόλου Βαρνάβα στη Σαλαμίνα (17ος αι.) και της Παναγίας στο Τρίκωμο (19ος αι.), οι οποίοι έχουν μετατραπεί σε «μουσεία εικόνων».

Δυστυχώς, η τουρκική εισβολή του 1974 διέκοψε βίαια την καταγραφή από την Εκκλησία της Κύπρου, τη μελέτη και τη συντήρηση των μνημείων που εκτελούσε το Τμήμα Αρχαιοτήτων. «Η καταστροφή των εικονοστασίων στα Κατεχόμενα, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, αποτελεί κενό δυσαναπλήρωτο. Ακόμα και η μοναδική πρόσφατη εκπονηθείσα διατριβή η οποία αφορούσε τα τέμπλα της Κύπρου δεν συμπεριελάμβανε εκείνα των κατεχόμενων περιοχών!» επισημαίνει ο κ. Χατζηχριστοδούλου.

Χαμένος πλούτος

Οι σποραδικές δημοσιεύσεις και οι ελάχιστες φωτογραφίες που σώθηκαν, αν και σημαντικές λόγω της μοναδικότητάς τους, δεν μπορούν να ανασυνθέσουν τον πλούτο που έχει για πάντα χαθεί. «Ακούστηκε πριν από χρόνια ότι τα ξυλόγλυπτα εικονοστάσια, τα οποία αφαιρέθηκαν από τους ναούς μας, συγκεντρώθηκαν από τους εισβολείς σε αποθήκες χωρίς αυτό να αποτελεί κανόνα. Εκείνο που διαπιστώσαμε, μετά το άνοιγμα των οδοφραγμάτων το 2003, είναι η ηθελημένη εκ μέρους των κατακτητών καταστροφή τους ή η εγκατάλειψή τους στη φθορά του χρόνου, η μερική επαναχρησιμοποίηση ή η παράνομη πώληση τμημάτων τους, κυρίως των βημόθυρων και των ξυλόγλυπτων επιστέψεων.

Σε ορισμένους ναούς οι οποίοι μετατράπηκαν σε τζαμιά τα τέμπλα καλύφθηκαν με υφάσματα και στα ανοίγματά τους τοποθετήθηκαν σημαίες της Τουρκίας και του ψευδοκράτους. Τα πρόσωπα των αγγέλων και των αγίων, κατά την πάγια τακτική των μουσουλμάνων, καταστρέφονται κακόβουλα».

Η προσπάθεια της Εκκλησίας για επαναπατρισμό των κειμηλίων

«Η θλίψη μας βαραίνει», επισημαίνει ο κ. Χατζηχριστοδούλου, αντικρίζοντας τον καβουρνιασμένο σκελετό εικονοστασίου από τον πυρπολημένο το 1974 μεσαιωνικό ναό του Αγίου Γεωργίου (ενορία Αγίου Κασσιανού) στη Λευκωσία. Τα κατεστραμμένα ξυλόγλυπτα εικονοστάσια των καθολικών των μονών Χριστού Αντιφωνητή στην Καλογραία και της Παναγίας Τοχνίου στις Μάνδρες, δύο από τα ωραιότερα του 16ου αιώνα, οι εικόνες των οποίων διοχετεύτηκαν στο παράνομο εμπόριο έργων τέχνης. Τον ερειπωμένο ναό των Αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίας της Κυθρέας, ο οποίος σε φωτογραφίες που τραβήχτηκαν λίγο μετά το 1974 διατηρούσε λεηλατημένο το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο του (1872). Σήμερα δεν υπάρχει κανένα ίχνος του.

Η προσπάθεια της Εκκλησίας της Κύπρου είναι η συντήρηση των ναών και των τέμπλων όσων έχουν διασωθεί, καθώς και ο επαναπατρισμός των κειμηλίων που διακινούνται σε δημοπρασίες ως έργα εργαστηρίων της Κύπρου. Παρά τον μεγάλο αριθμό κλοπιμαίων, ελάχιστα έχουν επιστρέψει στο νησί.

Δύο από αυτά, τα τελευταία χρόνια: Ενα τμήμα γραπτού επιστυλίου του 18ου αιώνα με τη Θεοτόκο Δεομένη από τον ναό Αγίας Αννας στην Κυθρέα, που μετατράπηκε σε τζαμί, και το βημόθυρο εικονοστασίου (18ου αι.) από το καθολικό της μονής της Θεοτόκου στην Κυθρέα, τα οποία επαναπατρίστηκαν το 2013 και το 2015 αντίστοιχα. Χιλιάδες ωστόσο εικόνες, ψηφιδωτά και εκκλησιαστικά κειμήλια αγνοούνται έως σήμερα.

Η πρώτη εμπειρία

Ο Κύπριος αρχαιολόγος, γεννημένος στην Αμμόχωστο, είδε για πρώτη φορά λεηλατημένη εκκλησία στα παιδικά του χρόνια, όταν μετά την τουρκική εισβολή του 1974 κατέφυγε με την οικογένειά του στη Λεμεσό. Σύμφωνα με την προσωπική του μαρτυρία, που δημοσιεύει με ένα μέρος της έρευνας του στον κατάλογο «Τέμπλον. Αγιες Μορφές, αόρατες πύλες πίστης 20ός και 21ος αιώνας» (της ομότιτλης έκθεσης που φιλοξενείται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης), εγκαταστάθηκαν στην τουρκοκυπριακή συνοικία, σε σπίτι που το είχαν εγκαταλείψει οι ιδιοκτήτες του λόγω των ταραχών.

Μεγάλο μέρος του λεγόμενου «τουρκομαχαλά» ήταν μέχρι τις διακοινοτικές φασαρίες του 1958 ελληνοκυπριακό και στα όριά του βρίσκονται δύο ορθόδοξες χριστιανικές εκκλησίες: του Αγίου Αντωνίου και του Αγίου Μάμαντος.

Η πρώτη γλίτωσε τη λεηλασία γιατί βρίσκεται πλησίον του παλαιού λιμανιού της πόλης, ενώ η δεύτερη, παρεκκλήσι της πρώτης, είχε λεηλατηθεί και είχε βεβηλωθεί από το σύνοικο στοιχείο. «Ηταν η πρώτη φορά που παιδί έβλεπα μια λεηλατημένη εκκλησία. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της, του 16ου αιώνα, το παλαιότερο που σώθηκε στην πόλη της Λεμεσού, είχε μεταφερθεί από τον παλαιό μητροπολιτικό ναό της Παναγίας Παντανάσσης Καθολικής όταν αυτός κατεδαφίστηκε. Τα κομμάτια του ήταν πεταμένα μέσα και έξω από τον ναό, ενώ η Ελληνοκύπρια πρόσφυγας που εγκαταστάθηκε στην αυλή της εκκλησίας, προφανώς από άγνοια, τα χρησιμοποιούσε ως καυσόξυλα».

Η εικόνα εκείνη τον είχε στοιχειώσει και τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα στράφηκαν στη βυζαντινή-μεταβυζαντινή αρχαιολογία και στην εκκλησιαστική ζωγραφική μέσα στο κοινωνικό, πολιτικό και ιστορικό περιβάλλον. Ως μέλος του Συμβουλευτικού Σώματος της Δικοινοτικής Τεχνικής Επιτροπής για την Πολιτιστική Κληρονομιά, αλλά και της Συνοδικής Επιτροπής επί της Ναοδομίας και της Χριστιανικής Τέχνης της Εκκλησίας της Κύπρου, αγωνίζεται για να διασώσει τον εκκλησιαστικό θησαυρό που έχει απομείνει στην κατεχόμενη Κύπρο.

Πρόσφατα ολοκληρώθηκε η συντήρηση στο εικονοστάσιο (19ου αι.) της τουρκοκρατούμενης από το 1974 Μονής του Αποστόλου Ανδρέα με τη φροντίδα της Επισκοπής Καρπασίας από τον οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών UNDP και τη δικοινοτική επιτροπή. Η ιστορική μονή στην κατεχόμενη Καρπασία συμπλήρωσε τα 150 χρόνια από την ίδρυσή της. Η θαυματουργή της εικόνα (1886) με αργυροεπίχρυση επένδυση κατασχέθηκε από τις κατοχικές αρχές.

Πλήθος πιστών συνέρρευσε τον περασμένο Ιούνιο στην κατεχόμενη Μονή Αποστόλου Βαρνάβα στην Εγκωμη (16ος-17ος αι.) – μία από τις ελάχιστες που διασώζουν τα τέμπλα τους, μεταξύ αυτών και του Αγίου Γεωργίου στην Πάνω Κερύνεια, της Παναγίας στο Κάρμι (1880), της Παναγίας Ασπροφορούσας στο Αβαείο του Μπέλλαπαϊς (1884), καθώς και ναοί σε χωριά στην Καρπασία, στο Ριζοκάρπασο και την Αγία Τριάδα, όπου παραμένουν εγκλωβισμένοι Ελληνοκύπριοι.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή