Είναι εκπληκτικό πόσο άγνωστο υλικό υπάρχει ακόμα, κυρίως φωτογραφικό, και μάλιστα ερασιτεχνικό, από τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Την περασμένη Κυριακή, παρουσιάσαμε την ωραία έκδοση του ΜΙΕΤ «Στέργιος Στεργίου. Κίος 1921-22». Σήμερα, τη σκυτάλη παίρνει ένας άλλος ερασιτέχνης φωτογράφος από εκείνα τα χρόνια, ο Δημοσθένης Κυρμιζάκης.
Το φωτογραφικό λεύκωμα «Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922. Φωτογραφικό οδοιπορικό», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κουκκίδα, συγκεντρώνει αυτό ακριβώς το άγνωστο υλικό, το οποίο ανακαλύφθηκε πρόσφατα, δείγματα από το οποίο παρουσιάζουμε σήμερα στην «Κ».
Αύγουστος 1922: Η δραματική υποχώρηση. «Τι γίνεται στη στέγη των τραίνων», είναι η λεζάντα του ίδιου του Κυρμιζάκη.
Ο Δημοσθένης Κυρμιζάκης γεννήθηκε στην Κρήτη τον Ιανουάριο του 1892, γιος καλλιεργημένου και εύπορου εμπόρου υφασμάτων. Η Κρήτη βρισκόταν βεβαίως υπό τουρκική κατοχή τότε και κατά τη διάρκεια των γεγονότων του 1897, οι Τούρκοι έκαψαν σχεδόν όλα τα μαγαζιά των χριστιανών (του πατρός Κυρμιζάκη για τρίτη μάλιστα φορά), οπότε και η οικογένεια μετέβη προσωρινώς στην Αθήνα έως ότου περάσει ο μεγάλος κίνδυνος.
Ο Δημοσθένης Κυρμιζάκης σπούδασε τοπογράφος στο Μόναχο, έμαθε ιταλικά, γερμανικά και γαλλικά, αλλά η μεγάλη του αγάπη ήταν η φωτογραφία. Οπως γράφει στο κατατοπιστικό εισαγωγικό σημείωμά της η Νίνα Κασσιανού, δρ ιστορικός φωτογραφίας, ουδείς γνωρίζει πώς προέκυψε αυτή η πετριά με τη φωτογραφία στον νέο ακόμη Δημοσθένη Κυρμιζάκη.
Πυρκαγιά στο Αφιόν Καραχισάρ το καλοκαίρι του 1921. Ενα χρόνο μετά, από τα περίχωρα αυτής της πόλης ξεκίνησε η μεγάλη τουρκική αντεπίθεση.
Το 1916, πάντως, τον βρίσκουμε έφεδρο στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού. Τρία χρόνια μετά, θα βρεθεί στη Σμύρνη. Για την ακρίβεια, οι πρώτες φωτογραφίες του Κυρμιζάκη χρονολογούνται στον Απρίλιο του 1919 οπότε και ο έφεδρος επιβιβάζεται στο πλοίο «Θεμιστοκλής», από τις Ελευθερές, για το μεγάλο ταξίδι στη Μικρά Ασία. Ο Κυρμιζάκης είναι παρών όταν στις 2 Μαΐου το πλοίο καταφτάνει στην προκυμαία της Σμύρνης και όλο αυτό το διάστημα κρατάει ημερολόγιο. Και, βέβαια, φωτογραφίζει συνεχώς.
«Το πρωί είχαμε αφίσει για πάντα τον κόλπο της Σμύρνης», γράφει στη λεζάντα αυτής της φωτογραφίας ο Κυρμιζάκης. Αύγουστος 1922.
Το συνολικό υλικό που θα αφήσει πίσω του είναι καταχωρισμένο σε έξι άλμπουμ και είναι χωρισμένο σε ενότητες, κεφάλαια που ακολουθούν με κάποια χρονολογική σειρά τα γεγονότα όπως τα έζησε ο ερασιτέχνης φωτογράφος. Ο ίδιος κολλούσε με σχολαστική επιμέλεια και φροντίδα τις φωτογραφίες, συμπληρώνοντας τις απαραίτητες λεζάντες.
Στρατιώτης Πετρινιώτης Γεώργιος. Πέθανε στο τρένο το 1922.
Τα άλμπουμ αυτά, γράφει η Νίνα Κασσιανού, πρέπει να τα συνέθεσε μετά το πέρας της πολεμικής περιπέτειας, το 1923, όταν βρισκόταν πια στην Κομοτηνή.
Στην ουσία, ο προσεκτικός αναγνώστης, παρακολουθώντας τη διαδοχή των φωτογραφιών, θα έχει μια αρκετά καλή, έστω και υποτυπώδη, αφήγηση πάνω στην πορεία της εκστρατείας. Από τον θρίαμβο του 1919, στη δυναμική του 1920 και από εκεί στα πρώτα σύννεφα του 1921 κι έπειτα στο τέλμα και στη συντριβή του 1922.
«Τηγανίζονται και πωλούνται κεφτέδες» από Τούρκους στο Αφιόν Καραχισάρ, όταν η πόλη τελούσε υπό ελληνική κατοχή, το 1921-22.
Η φροντισμένη έκδοση, πέρα από το κείμενο της Ν. Κασσιανού, περιλαμβάνει βιογραφικό σημείωμα της Βάντας Ιωαννίδου καθώς και ιστορική αναφορά που υπογράφει ο Γιώργος Μαργαρίτης, ιστορικός, καθηγητής ΑΠΘ.
Επίλογος που ενέχει ένα στοιχείο τραγωδίας: ο Δημοσθένης Κυρμιζάκης γλίτωσε από τον Σαγγάριο και την τελική καταστροφή του ’22 για να βρει όμως τον θάνατο την 1η Νοεμβρίου του 1940, θύμα της πρώτης ιταλικής αεροπορικής επιδρομής στα Χανιά. Ηταν 48 ετών. Κι ωστόσο άφησε πίσω του ανεκτίμητα ντοκουμέντα. Οι εξαιρετικές φωτογραφίες του αποτυπώνουν την ιδιαιτερότητα της ματιάς του.
