Ο Μάρτιος του 1970 επιφύλασσε για την Κύπρο δύο συνταρακτικά γεγονότα, την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ και τη δολοφονία του Πολύκαρπου Γιωρκάτζη. Ηταν ο δυσοίωνος προάγγελος για όσα δραματικά ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια και κορυφώθηκαν το εφιαλτικό καλοκαίρι του 1974, με το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου και την τουρκική εισβολή.
Μετά τις προεδρικές εκλογές του 1968 και τη θριαμβευτική επανεκλογή στο προεδρικό αξίωμα του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, οι αναμενόμενες βουλευτικές εκλογές (τελικώς έγιναν τον Ιούλιο του 1970) είχαν οδηγήσει, κατά τους πρώτους μήνες του 1969, στην ίδρυση νέων κομμάτων, που κάλυπταν τον πολιτικό χώρο μεταξύ του ΑΚΕΛ και του νεοϊδρυθέντος ΔΕΚ, της αντιμακαριακής αντιπολίτευσης.
Καταλύτης στις πρώτες κομματικές αντιπαραθέσεις ήταν η πρωταγωνιστική συμμετοχή στο «Ενιαίον Κόμμα» της Κεντροδεξιάς, υπό τον Γλαύκο Κληρίδη, του μέχρι τότε πανίσχυρου πρώην υπουργού Εσωτερικών και Αμύνης Πολύκαρπου Γιωρκάτζη, με μεγάλο δίκτυο αφοσιωμένων υποστηρικτών και διασυνδέσεων στην αστυνομία, στον στρατό και στις υπηρεσίες πληροφοριών της νεαρής δημοκρατίας. Ο Γιωρκάτζης, για χρόνια εξ απορρήτων συνεργάτης του Μακαρίου, είχε παραιτηθεί από την κυβέρνηση την 1η Νοεμβρίου 1968, μετά τη δημοσιοποίηση στην Αθήνα του ανακριτικού πορίσματος, που τον κατονόμαζε ως συνεργό του Αλέξανδρου Παναγούλη στην απόπειρα δολοφονίας του δικτάτορα Γεώργιου Παπαδόπουλου (13 Αυγούστου 1968).
Σε μια παράλληλη εξέλιξη, από τον Μάρτιο του 1969 είχε εμφανιστεί στην Κύπρο η οργάνωση «Εθνικόν Μέτωπον», χωρίς σαφή ιδεολογική ταυτότητα. Η οργάνωση προχώρησε σε τρομοκρατική δράση, με δολοφονικές απόπειρες και απειλές εναντίον πολιτικών, δημοσιογράφων, κυβερνητικών και αστυνομικών στελεχών, εκρήξεις βομβών, επιθέσεις εναντίον αστυνομικών σταθμών και κλοπές οπλισμού και πυρομαχικών. Στην εμφάνιση του «Εθνικού Μετώπου», που κηρύχθηκε παράνομη οργάνωση στα τέλη Αυγούστου 1969, είναι βέβαιο ότι καθοριστικό ρόλο είχαν Ελληνες αξιωματικοί, που ανήκαν ή ελέγχονταν από τους «ιέρακες» της «επαναστατικής ομάδας» που επέβαλε το 1967 τη δικτατορία στην Ελλάδα.
Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος.
Ο Πολύκαρπος Γιωρκάτζης.
Η σορός του Γιωρκάτζη μεταφέρεται στο νεκροτομείο.
Το μεσημέρι της επομένης, Παρασκευής 13 Μαρτίου, ο Γιωρκάτζης, αφού παρά τις προσπάθειές του, δεν κατάφερε να συναντηθεί με τον Μακάριο, επιβιβάστηκε σε αεροπλάνο των Μεσανατολικών Αερογραμμών, με προορισμό τη Βηρυτό. Τον αντιλήφθηκαν δύο στρατιώτες που παρακολουθούσαν για αυτό τον σκοπό το αεροδρόμιο Λευκωσίας. Σε μια δραματική επιχείρηση και ενώ το αεροπλάνο είχε τροχιοδρομήσει και ετοιμαζόταν να απογειωθεί, δόθηκε εντολή από τον πύργο ελέγχου να επιστρέψει. Τότε, εισήλθαν στο αεροπλάνο αστυνομικοί, οι οποίοι ανακοίνωσαν στον Γιωρκάτζη ότι απαγορευόταν η έξοδός του από την Κύπρο.
Το ίδιο απόγευμα, ο Πολύκαρπος Γιωρκάτζης ανακοίνωσε την παραίτησή του από τη θέση του οργανωτικού γραμματέα του Ενιαίου Κόμματος και την απόφασή του να αποσυρθεί από την πολιτική. Με δήλωσή του, ενδεικτική της απόγνωσης που τον διακατείχε, εξέφρασε τα αισθήματα «πικρίας και θλίψεως» για τις «δυσφημιστικές διαδόσεις» εναντίον του, και συμπλήρωσε: «Θα υπομένω καρτερικώς τα πάντα, προετοιμασμένος δι’ οτιδήποτε, πιστεύων ότι η αλήθεια και το δίκαιον θα επικρατήσουν. Και διά το καλόν της Κύπρου αλλά και διά το καλόν του Μακαριωτάτου».
Ο Μακάριος στο νοσοκομείο με τον τραυματισμένο πιλότο Ζ. Παπαδογιάννη.
Αργά το απόγευμα της Κυριακής 15 Μαρτίου, ο Γιωρκάτζης δολοφονήθηκε σε ερημικό δρόμο έξω από τη Λευκωσία, κοντά στο Νέο Χωριό Κυθρέας. Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς έμπιστών του προσώπων, θα συναντούσε τον διοικητή Καταδρομών, συνταγματάρχη Παπαποστόλου, ο οποίος όμως, στις ανακρίσεις που ακολούθησαν, πρόβαλε άλλοθι.
Ο υπαστυνόμος Κ. Πατατάκος, που συνόδευε τον Γιωρκάτζη το μοιραίο απόγευμα, παρέδωσε στις Αρχές φωτοτυπίες σχεδίου πραξικοπήματος, με την ονομασία «Ερμής», που προγραμματιζόταν για τον Μάιο του 1970, και κατά τον Γιωρκάτζη οργάνωναν Ελλαδίτες αξιωματικοί εναντίον του Αρχιεπισκόπου.
Ομως, ο ίδιος ο Μακάριος δήλωσε (17 Μαρτίου 1970) ότι το έγγραφο ήταν πλαστό και διέψευσε κατηγορηματικά τις διαδόσεις «εις βάρος Ελλήνων αξιωματικών σχετικώς προς τους δολοφόνους του Πολυκάρπου Γιωρκάτζη». Είχε προηγηθεί η κηδεία του δολοφονηθέντος, σε βαρύ κλίμα πένθους, με την παρουσία πλήθους κόσμου.
Στα τέλη Μαΐου 1970 δημοσιοποιήθηκε το πόρισμα του ανακριτή, που κάλυπτε μόνο το ιατροδικαστικό κεφάλαιο της δολοφονίας Γιωρκάτζη. Το δικαστήριο κάλεσε την αστυνομία «όπως συνεχίση τας προσπαθείας της δι’ ανακάλυψιν των δραστών». Τυπικά, η υπόθεση θεωρείται μέχρι σήμερα ανεξιχνίαστη. Τα γεγονότα του Μαρτίου 1970 ήταν, ουσιαστικά, η πρώτη μεγάλη συνωμοτική προσπάθεια που εξυφάνθηκε από τον σκληρό πυρήνα της ελληνικής δικτατορίας, με σκοπό τη δολοφονία του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και την πραξικοπηματική κατάληψη της εξουσίας. Τα σχέδια θα επαναλαμβάνονταν μόλις εντοπίζονταν οι επόμενοι «χρήσιμοι ηλίθιοι» ανάμεσα στους Ελληνες της Κύπρου…
* Ο κ. Πέτρος Παπαπολυβίου είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.