Κατά την αυστηρώς επιστημονική έννοια του όρου, η ελληνική πρωτεύουσα δεν έχει καταγεγραμμένα «γκέτο». Ωστόσο, περιοχές της Αθήνας πλησιάζουν όλο και περισσότερο στο όριο όπου η πολιτεία, με την όποια μορφή της, δεν θα ασκεί κανέναν έλεγχο.
Η συζήτηση για μια «Αθήνα σε κρίση» δεν είναι πρόσφατη. Αναζωπυρώνεται ανάλογα με τις επιταγές της επικαιρότητας. Και συνήθως «σβήνει». Μέχρι το επόμενο περιστατικό. Για τη Χριστίνα Ζαραφωνίτου, καθηγήτρια Εγκληματολογίας στο τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, στα υπαρκτά προβλήματα της Αθήνας, προστίθεται και ένα ακόμη, η απουσία σφαιρικής «πολιτικής πόλης» αλλά και η πολιτικοποίηση των προβλημάτων που συνδέονται με θέματα εγκληματικότητας και ανασφάλειας κυρίως στο περιβάλλον της Αθήνας: «Τόσο το έγκλημα όσο και ο φόβος του εγκλήματος είναι θέματα εύκολα πολιτικοποιήσιμα. Η επικοινωνιακή έκταση που λαμβάνουν συνδέεται περισσότερο με την πολιτική εκμετάλλευση των ζωτικών θεμάτων ποιότητας ζωής των κατοίκων παρά με την ουσιαστική αναζήτηση λύσεων γι’ αυτά».
Με σπουδές στη Νομική Αθηνών και στο Pantheon-Sorbonne στο Παρίσι, και επικεφαλής του μόνου Εργαστηρίου Αστεακής Εγκληματολογίας στην Ελλάδα, η Ζαραφωνίτου έχει μια ιδιαίτερη οπτική για τα σύγχρονα προβλήματα της πόλης. Μια οπτική «ολιστική» που περιλαμβάνει και την ιστορία της Αθήνας. Αλλωστε, όταν σχεδιάστηκε προβλεπόταν ότι ο πληθυσμός της θα έφτανε κατά ανώτατο τους 400.000 κατοίκους, ενώ η ανάπτυξή της δεν βασίστηκε σε ένα πολεοδομικό σχέδιο (το πλέον πρόσφατο, το 1833 από τον Κλεάνθη!) αλλά, σύμφωνα με τον Γάλλο καθηγητή Γκι Μπουρζέλ, στη λογική του… χταποδιού: όπου έβρισκε διέξοδο από το ανάγλυφο του εδάφους επεκτεινόταν. Αυτή η Αθήνα, υποδέχθηκε και τα δύο σύγχρονα κύματα εξωτερικής μετανάστευσης και, φυσικά, την οικονομική κρίση.
Οι αστικές ζώνες που προσδιορίζονται σαφώς γύρω από την Ομόνοια, είχαν αρχίσει ήδη να υποβαθμίζονται. Hταν λογικό επόμενο για τη Ζαραφωνίτου, σε αυτές τις υποβαθμισμένες περιοχές να στραφούν και τα οικονομικώς αδύναμα μεταναστευτικά κύματα, συνεχίζοντας το σπιράλ της υποβάθμισης σύμφωνα με την προσέγγιση της οικολογικής Σχολής του Σικάγου. «Οσοι από τους παραδοσιακούς κατοίκους μπορούν, μετακομίζουν, ενώ οι νέοι πληθυσμοί δεν αποτελούν πολιτικό κεφάλαιο που θα πιέσει την κεντρική ή τη δημοτική εξουσία να ασχοληθούν, να επενδύσουν» σημειώνει, εξηγώντας ότι συνακόλουθα υποβαθμίζονται και οι υποδομές.
Στην Αθήνα είναι ορατά τα «σημάδια» της κρίσης: κλειστά καταστήματα, γκράφιτι, σκουπίδια στους δρόμους, εγκαταλελειμμένα κτίρια, έλλειψη φωτισμού, δημόσια χρήση ναρκωτικών, παράνομη πορνεία. Αυτά συνθέτουν την εικόνα «ζωνών ανασφάλειας» στην πόλη. Η Αθήνα έρχεται πρώτη μεταξύ των ευρωπαϊκών πρωτευουσών σε δείκτες ανασφάλειας και η δημόσια χρήση ναρκωτικών αποτελεί τον παράγοντα που συσχετίζεται σε μεγαλύτερο βαθμό με τη στάση αυτή των κατοίκων της, αναφέρει. «Είναι ο συμβολισμός. Η πόλη είναι τα σύμβολά της. Αυτό το εμφανές που βλέπει ο πολίτης, προκαλεί την εντύπωση ότι ο επίσημος κοινωνικός έλεγχος έχει χαθεί, ότι η πολιτεία απουσιάζει και ότι οι κάτοικοι ή οι επισκέπτες είναι εκτεθειμένοι σε κινδύνους». «Αυτή η εικόνα της υποβάθμισης δεν ισοκατανέμεται στην πόλη, αλλά εντοπίζεται σε ορισμένες περιοχές της που παίρνουν τον χαρακτήρα “θυλάκων” ανασφάλειας που λειτουργούν απωθητικά προς τον παραδοσιακό πληθυσμό τους που τις εγκαταλείπει επειδή προσελκύουν δραστηριότητες που κινούνται στο όριο της παρεκκλίνουσας και ενίοτε παράνομης συμπεριφοράς», προσθέτει.
Σημειώνω, ότι το τελευταίο κρούσμα είναι αυτό του Πεδίου του Αρεως. Η Ζαραφωνίτου συμφωνεί. «Το Πεδίον του Αρεως είναι η απόδειξη ότι ο δημόσιος χώρος μετατρέπεται, τελικά, σε χώρο που αντί να ανήκει σε όλους δεν ανήκει σε κανέναν, με την έννοια ότι κανείς δεν αναλαμβάνει τη φροντίδα του. Ως δημόσιος εννοείται ο χώρος που ανήκει σε όλους, είναι προσβάσιμος, είναι ένας χώρος ασφάλειας και ελευθερίας. Στην περίπτωση του Πεδίου του Αρεως, επαληθεύεται το παραπάνω μοντέλο εκτοπισμού των νόμιμων δραστηριοτήτων από παράνομες ή αντικοινωνικές και τελικά πρόκειται για χώρο ελευθερίας μόνον για όσους τον χρησιμοποιούν ως τέτοιο, και ανελευθερίας και αποκλεισμού για όλους τους άλλους. Εν τέλει, όμως, πρόκειται για χώρο έλλειψης ασφάλειας για όλους, δεδομένου ότι πολλά άτομα που συμμετέχουν στον φαύλο αυτό κύκλο του δράστη-θύματος αξιόποινων ή αντικοινωνικών συμπεριφορών, όπως όσες σχετίζονται με τα ναρκωτικά, τυγχάνουν εκμετάλλευσης από οργανωμένες ομάδες».
Η Ζαραφωνίτου υποστηρίζει ότι βάση για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της πόλης όπως αυτά, είναι η σωστή διάγνωση, ο συντονισμός των δράσεων και, κυρίως, η συνέπεια. «Δεν είναι κατάλληλες οι ίδιες λύσεις για κάθε πρόβλημα. Ως προς τη δημόσια χρήση ναρκωτικών, ναι μεν απαιτείται αστυνόμευση για την αντιμετώπιση της διακίνησης και του οργανωμένου εμπορίου αλλά οι απλοί χρήστες δεν μπορεί να αντιμετωπίζονται μόνο αστυνομικά, αλλά κυρίως κοινωνικοθεραπευτικά».
Στο τέλος της περιήγησης στην Αθήνα της κρίσης, η Ζαραφωνίτου επιμένει να ελπίζει. «Οι Ελληνες έχουν πετύχει ένα κατόρθωμα. Στον δημόσιο λόγο, εύκολα διατυπώνονται χαρακτηρισμοί για αρνητικά στερεότυπα, ρατσισμό κ.λπ., αλλά δεν αναφέρονται και τα θετικά. Μία κοινωνία χωρίς υποστήριξη, πολιτική και οικονομική συνδρομή, υποδέχθηκε νέους πληθυσμούς, δέχθηκε μεγάλες αλλαγές και τις απορρόφησε με σχετικά μικρούς κλυδωνισμούς. Αυτό είναι ένα κοινωνικό κεφάλαιο που πρέπει να το αξιοποιήσει η πολιτεία. Πάνω σε αυτό θα πρέπει να αναδείξουμε ένα σχέδιο, όχι μόνον πολεοδομικό, αλλά ευρύτερης λειτουργίας της πόλης, ένα σχέδιο συνύπαρξης και επικοινωνίας μεταξύ μας. Να αναδείξουμε τα θετικά ώστε να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε τα αρνητικά. Για να γίνουμε ως κοινωνία λειτουργική, πρέπει να βρούμε αυτά που μας ενώνουν, όχι όσα μας χωρίζουν».