Οταν γεννήθηκε, το 1907, ο Αγιασώτης Νίκος Κουρτζής ήταν κληρονόμος μιας μακράς οικογενειακής παράδοσης στην τέχνη της κεραμικής. Η εγκύκλια μόρφωσή του ήταν μετριότατη, διαπιστώνει ο γιος του Ηλίας. Τελείωσε το δημοτικό σχολείο και φόρεσε την ποδιά της κεραμικής 12 χρόνων, δηλώνοντας στον πατέρα του ότι μένει στο εργαστήριο και δεν επιστρέφει πια στο σχολείο. Ετσι και έγινε. Υστερα από μερικά χρόνια αρχίζει να προβληματίζεται για ορισμένα θέματα της δουλειάς και δείχνει τάση να σπρώξει τη δουλειά πέρα από τα «τσκαλουμπάρδακα», κι ας άφηναν καλό ψωμί στην πολυμελή του οικογένεια. Δεν έκατσε δηλαδή πάνω στα κεκτημένα, αλλά έψαχνε συνεχώς για κάτι που θα άλλαζε τη μοίρα του εργαστηρίου.
Εδώ και σχεδόν δύο αιώνες οι έξι γενιές Κουρτζήδων –ο Παναγιώτης Κουρτζής (1820-1895), ο Νικόλας Κουρτζής (1849-1929), ο Ηλίας Κουρτζής (1873-1956), ο Νίκος Κουρτζής (1907-1998), ο Ηλίας Κουρτζής (1944-) και η Ελπίδα Κουρτζή (1971-)– μεγάλωσαν δεκάδες τεχνίτες και μαστόρους στην τέχνη της αγγειοπλαστικής, της κατασκευής και της διακόσμησης αγγείων.
Ο Ηλίας Κουρτζής και δίπλα ένα από τα δημοφιλή «μαύρα βάζα».
Ο Ηλίας Κουρτζής, μετά την επιτυχημένη παρουσίαση που έκανε στο 4ο TEDx Lesvos, εγκαινίασε την περασμένη Πέμπτη την έκθεση «Διά χειρός Κουρτζή» στο Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Αγίας Παρασκευής Λέσβου. Η έκθεση θα παραμείνει ανοικτή μέχρι τις 15 Οκτωβρίου 2018 (ώρες λειτουργίας, καθημερινά, εκτός Τρίτης, 10.00-18.00) και τη διοργανώνει το Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) με τη συνδρομή του Μουσείου Νεώτερης Κεραμεικής.
Πίσω στο μακρινό 1928, ο Νίκος Κουρτζής προβληματίζεται για ένα σφάλμα που εμφανιζόταν στην παραγωγή των αγγείων τερακότας, σε πολλά από τα οποία η κόκκινη επιφάνεια κατά τόπους μαύριζε. Αυτό ήταν ένα μειονέκτημα που υποβάθμιζε την παραγωγή. Υστερα από πειράματα, το 1930-1931 πετυχαίνει τον στόχο του, χωρίς βασικές αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία, να βγάλει μαύρα αγγεία, τα οποία αποτελούσαν εν αγνοία του αναβίωση των ελληνικών αρχαϊκών buccheros: «Τα βγάζει δειλά στην αγορά, η οποία ξαφνιάζεται θετικά από το νέο αυτό κεραμικό προϊόν. Θέλοντας να προλάβει τυχόν διαρροή της μυστικής συνταγής, κατοχυρώνει την καινοτομία του με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, που παίρνει το 1931 από το τότε υπουργείο Εθνικής Οικονομίας».
Το 1932 εκθέτει για πρώτη φορά «μαύρα βάζα» στη ΔΕΘ και βραβεύεται. Τα μαύρα αγγεία μπαίνουν με πρωτοφανή ταχύτητα για τα δεδομένα της εποχής σε σπίτια φτωχά και πλούσια και στα γραφεία της χώρας. Δηλαδή μπαίνουν στην καθημερινή ζωή ως σκεύη διακόσμησης και όχι χρήσεως. «Παίζουν» μάλιστα και σε σκηνικά πολλών ελληνικών ταινιών.
Και κάπου εδώ έρχεται μια αναπάντεχη πρόταση από γόνο της μεγάλης αθηναϊκής οικογένειας των Ζαϊμαίων στον νέο κεραμίστα για να διευθύνει ένα εργοστάσιο παραγωγής σχολικής πλάκας (σχολικό αβάκιο το είπαν), στον Παράδεισο Αμαρουσίου, το οποίο θα χρηματοδοτούσαν εκείνοι. Ο κεραμίστας αφήνει μια ανθούσα βιοτεχνία και κατεβαίνει στην Αθήνα το 1933 και το 1934 αρχίζει υπό την εποπτεία του η διαδικασία κατασκευής και λειτουργίας του εργοστασίου.
Επειτα από περίπου τέσσερα χρόνια λειτουργίας, όμως, το 1938, ένα διάταγμα της τότε κυβέρνησης Μεταξά, που μάλλον αποσκοπούσε να πλήξει τον πολιτικό αντίπαλό του Αλέξανδρο Ζαΐμη, τον χρηματοδότη δηλαδή της επιχείρησης, «βαφτίζει» τις πλάκες ανθυγιεινές για τους μαθητές των δημοτικών σχολείων, οπότε το εργοστάσιο κλείνει άδοξα.
Στη Λάρισα
Ο Ηλίας Κουρτζής παίρνει τη σκυτάλη το 1976 και στήνει στη Λάρισα εργαστήριο κεραμικής, το μοναδικό στην πόλη. Εκεί συνεχίζει ερασιτεχνικά την τέχνη των προγόνων του κεραμιστών, ως 5η γενιά της οικοτεχνίας, που ξεκίνησε γύρω στα 1820. Το 1983 πηγαίνει με τη σύζυγό του Ελένη Νικολάου και τα τρία παιδιά τους στη Λέσβο και εγκαθίστανται στους Πύργους Θερμής, όπου μεταφέρει και το εργαστήριό του. Τα τελευταία χρόνια τρέχει ασθμαίνοντας να προλάβει να γράψει τη σχεδόν δύο αιώνων ιστορία της οικογένειάς του. Στη διαδρομή ανακαλύπτει συνεχώς νέες πληροφορίες, παλιά κεραμικά, ξεχασμένα αρχεία και άγνωστες πτυχές.
Η έκθεση στο Μουσείο Αγίας Παρασκευής φιλοξενείται σε δύο σειρές αμπαριών του παλιού κοινοτικού ελαιοτριβείου και συνδέει την ανάπτυξη της κεραμικής στην Αγιάσο με τη μεγάλη βιοτεχνική ακμή της που άρχισε ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα, με αναδρομή στην ιστορική οικογένεια.
Τα εκθέματα ανήκουν κυρίως στα μέλη της, καθώς και στις ιδιωτικές συλλογές των Πέτρου Βέργου, Νίκης Ελευθεριάδη, Ντίνου Κόγια και Λαογραφικού Μουσείου του Πνευματικού Κέντρου Αναγνωστηρίου Αγιάσου «Η Ανάπτυξη». Το φωτογραφικό υλικό της έκθεσης προέρχεται από τα αρχεία της οικογένειας Κουρτζή και του Κέντρου Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής.