Το 1873 επιχειρηματίες διαφόρων κρατών αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στη Διεθνή Εκθεση Ευρεσιτεχνιών που θα λάμβανε χώρα στην Αυστρία. Φοβήθηκαν ότι οι ιδέες τους θα χρησιμοποιηθούν για εμπορικούς σκοπούς από άλλα κράτη. Εως τότε δεν υπήρχε διεθνής προστασία στον τομέα αυτόν. Αυτό απετέλεσε και το έναυσμα για την πρώτη διεθνή σύμβαση στον τομέα της βιομηχανικής ιδιοκτησίας. Τα δύο πρώτα νομοθετήματα για τη διεθνή προστασία της βιομηχανικής ιδιοκτησίας (ευρεσιτεχνίες, σήματα, βιομηχανικό σχέδιο κ.λπ.) και των πνευματικών δικαιωμάτων έλαβαν χώρα στο Παρίσι το 1883 και στη Βέρνη το 1886 αντίστοιχα.
Σκοπός ήταν να επιτευχθεί ένα ελάχιστο κοινής προστασίας σε όσα κράτη θα υπέγραφαν και θα κύρωναν τις εν λόγω συμβάσεις, και τα οποία με την ενέργειά τους αυτή καθίσταντο μέλη της αντίστοιχης ένωσης (Ενωση Παρισίων και Ενωση Βέρνης). Τα κράτη-μέλη της κάθε ένωσης εδικαιούντο την ίδια προστασία που πρόσφερε ένα άλλο κράτος-μέλος της ένωσης στους δικούς του πολίτες.
Την περίοδο εκείνη, λίγα μόνον κράτη διέθεταν νόμους για τη διανοητική ιδιοκτησία. Ο αρχαιότερος για τα πνευματικά δικαιώματα ήταν ο βρετανικός (Statute of Anne 1709). Νόμοι για την προστασία των ευρεσιτεχνιών (βιομηχανική ιδιοκτησία) προϋπήρχαν αυτών για τα πνευματικά δικαιώματα, δεδομένου ότι η ανάγκη για ευρεσιτεχνίες ήταν πολύ πιο έντονη κατά τη διάρκεια της πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης από την ανάγκη για προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων (βλ. τον βρετανικό νόμο Statute of Monopolies του 1625).
Το ζητούμενο ήταν η εκτός συνόρων προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας. Και αυτό, διότι στα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας ισχύει η αρχή της εδαφικότητας, δηλαδή υφίστανται μόνον για το κράτος που τα έχει αναγνωρίσει και έχουν ισχύ στην επικράτειά του και μόνον. Με τη σύμβαση της Βέρνης για την πνευματική ιδιοκτησία εισάγεται η αρχή της αυτόματης προστασίας, σύμφωνα με την οποία ο δημιουργός αποκτά πνευματικά δικαιώματα επί του έργου του αυτομάτως και χωρίς ανάγκη κατάθεσης ή κατοχύρωσης, όπως προβλέπεται για τη βιομηχανική ιδιοκτησία (π.χ. ευρεσιτεχνίες και σήματα).
Οι δύο συμβάσεις Παρισίων και Βέρνης προέβλεπαν τη σύσταση δύο διεθνών γραμματειών (Secretariats), οι οποίες τέθηκαν υπό την εποπτεία της ελβετικής κυβέρνησης.
Οι γραμματείες αυτές για πρώτη φορά συνενώνονται το 1893 και συνιστούν το Ηνωμένο Διεθνές Γραφείο για την Προστασία της Διανοητικής Ιδιοκτησίας, γνωστό ως BIRPI (ακρωνύμιο στα γαλλικά). Το 1960 το BIRPI μετακινήθηκε από τη Βέρνη στη Γενεύη. Είναι η περίοδος που έχει αρχίσει να καλλιεργείται η συνεργασία μεταξύ των κρατών.
Αθήνα 2014. Ο γεν. διευθυντής του WIPO Φράνσις Γκάρι μιλάει σε συνέδριο με θέμα «Πνευματική ιδιοκτησία και η Ψηφιακή Ατζέντα στην Ευρώπη».
Λίμα, 2005. Ανδρας τσουγκρίζει το ποτήρι του με τον μπάρμαν ενθουσιασμένος διότι ο WIPO αναγνώρισε το «Pisco» ως λικέρ περουβιανής προέλευσης.
WIPO, ο πιο πλούσιος διεθνής οργανισμός
Στη συνδιάσκεψη της Στοκχόλμης (14 Ιουλίου 1967) τα κράτη-μέλη των συμβάσεων αποφασίζουν να συστήσουν έναν διακυβερνητικό οργανισμό, τον Παγκόσμιο Οργανισμό Διανοητικής Ιδιοκτησίας (γνωστό με το αγγλικό ακρωνύμιο WIPO), αφαιρώντας έτσι την εποπτεία από το ελβετικό κράτος και ανοίγοντας τον δρόμο για τον μετέπειτα εξειδικευμένο διεθνή οργανισμό που θα αποτελέσει μέλος των Ηνωμένων Εθνών.
Ο WIPO είναι από τους αρχαιότερους διεθνείς οργανισμούς. Οι περισσότεροι από αυτούς δημιουργούνται μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο για να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένους σκοπούς και να δραστηριοποιηθούν σε συγκεκριμένα πεδία σε διεθνές επίπεδο.
Το 1970 τίθεται σε εφαρμογή η σύμβαση (του 1967) που προβλέπει την ίδρυση του WIPO. Ο οργανισμός συστήνεται, και το 1974 γίνεται μέλος των Ηνωμένων Εθνών. Αποτελεί πλέον επισήμως έναν εκ των εξειδικευμένων διεθνών οργανισμών που ανήκουν στα Ηνωμένα Εθνη. Οσα κράτη των Ηνωμένων Εθνών επιθυμούν μπορούν πλέον να γίνουν μέλη του.
H εξέλιξη των δραστηριοτήτων του WIPO ήταν ραγδαία και εντυπωσιακή. Ξεκίνησε ως οργανισμός που διαχειριζόταν έναν περιορισμένο αριθμό διεθνών συμβάσεων και σκοπό είχε να προωθήσει την προστασία και τον σεβασμό των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας μέσω της διεθνούς συνεργασίας. Αυτό θα γινόταν μεταξύ άλλων και με τη συνεργασία και με άλλους διεθνείς οργανισμούς.
Ο WIPO κατέστη το κατ’ εξοχήν διεθνές φόρουμ συνεργασίας και υιοθέτησης διεθνών συμβάσεων. Μέσα σε λίγες δεκαετίες υιοθετήθηκαν 26 διεθνείς συμβάσεις καλύπτοντας σχεδόν όλους τους τομείς των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας (πνευματικά και συγγενικά δικαιώματα, ευρεσιτεχνίες, σήματα, βιομηχανικό σχέδιο και γεωγραφικές ενδείξεις) και δημιουργώντας ένα εύρωστο και συμπαγές σύστημα προστασίας μεταξύ μεγάλου αριθμού κρατών-μελών που τις είχαν κυρώσει.
Η ανάπτυξη αυτή ήταν άμεση απόρροια της αυξανόμενης σημασίας των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας για την οικονομία. Ταυτόχρονα επινοήθηκαν συστήματα διεθνούς κατάθεσης για (μεταξύ άλλων) τις ευρεσιτεχνίες (1978 – PCT International Patent System), τα σήματα και το βιομηχανικό σχέδιο. Με μία αίτηση στον WIPO μπορούσε ο αιτών να επιλέξει τα κράτη στα οποία ήθελε κάποιο από τα παραπάνω αντικείμενά του να προστατευθεί (και το οποίο κράτος βέβαια έπρεπε πρώτα να είχε προσχωρήσει στη συγκεκριμένη σύμβαση). Ετσι το σύστημα έγινε πιο γρήγορο, πιο αποτελεσματικό και πιο πρόσφορο οικονομικά.
Σήμερα ο WIPO είναι πιθανότατα ο πιο πλούσιος διεθνής οργανισμός λόγω των διεθνών καταθέσεων σε ευρεσιτεχνίες, σήματα, βιομηχανικό σχέδιο, ονομασίες προέλευσης και μικροοργανισμούς. Ο WIPO έχει ως μέλη 191 από τα 193 κράτη που υπάρχουν στον κόσμο, διαχειρίζεται 26 διεθνείς συμβάσεις, προσφέρει υπηρεσίες διαμεσολάβησης και διαιτησίας, παρέχει εκπαίδευση μέσω της ακαδημίας που διαθέτει, αναθέτει επιστημονικές έρευνες/εκθέσεις για συγκεκριμένα ζητήματα διανοητικής ιδιοκτησίας και καλλιεργεί τις ικανότητες (capacity building) στελεχών και ενδιαφερομένων σε όλο τον κόσμο. Αυτές είναι μερικές μόνον από τις πολυσχιδείς και πολυποίκιλες δραστηριότητές του.
Ο Ελβετός υπ. Δικαιοσύνης Christoph Blocher μιλάει στο συνέδριο για την καταπολέμηση της παραχάραξης και της πειρατείας το 2007. Αριστερά, ο γεν. διευθυντής του WIPO, Σουδανός, Καμίλ Ιντρις.
Νέο πλαίσιο λύσεων την περίοδο της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης
Παραδοσιακά, σκοπός του οργανισμού ήταν η προώθηση και η ενίσχυση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας. Σήμερα ο οργανισμός αναφέρει ότι αποστολή του είναι να ηγηθεί για την ανάπτυξη ενός ισορροπημένου και αποτελεσματικού διεθνούς συστήματος διανοητικής ιδιοκτησίας, που ευνοεί την καινοτομία και τη δημιουργικότητα προς το συμφέρον όλων.
Η σημειολογία του νέου λεκτικού παραπέμπει σε λύσεις πιο ισορροπημένες που λαμβάνουν υπόψη τις ανάγκες των αναπτυσσόμενων και λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών. Οι χώρες αυτές τα τελευταία χρόνια αποτελούν την πλειονότητα στον WIPO.
Eξαιρέσεις
To 2007 για πρώτη φορά υιοθετείται η «Αναπτυξιακή Ατζέντα», η οποία σκοπό έχει να προωθήσει στη γενικότερη ατζέντα του WIPO αναπτυξιακά ζητήματα. Στην ουσία γίνεται μια προσπάθεια μετριασμού της απόλυτης ενίσχυσης των δικαιωμάτων της διανοητικής ιδιοκτησίας λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες των λιγότερο ανεπτυγμένων κρατών και προσπαθώντας ταυτόχρονα να εισαγάγει εξαιρέσεις στο πεδίο προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων.
Για πρώτη φορά, στην περίοδο της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, αυτής του Διαδικτύου (ή του Internet of Things), και ενώ έχει εμπεδωθεί η σημασία της διανοητικής ιδιοκτησίας για την οικονομία, την κοινωνία και τον πολιτισμό, αντίρροπες δυνάμεις προερχόμενες από τις αναπτυσσόμενες χώρες και τα δικαιώματα των χρηστών βρίσκουν έρεισμα μέσω της προαναφερθείσας «Αναπτυξιακής Ατζέντας».
Ο λόγος γίνεται για «ευελιξίες» (flexibilities, όπως αναφέρονται στην «Ατζέντα»), δυνατότητες δηλαδή που δίνει το υπάρχον σύστημα για μια πιο μετριασμένη εφαρμογή των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας. Αν κανείς λάβει υπόψη του ότι η διανοητική ιδιοκτησία στις πιο εύρωστες διεθνώς επιχειρήσεις ενδέχεται να ξεπερνάει σε αξία την υλική, επαναπροσδιορισμός αξιών και ισορροπιών στον τομέα αυτόν θα έχει άμεσο αντίκτυπο και στην εξέλιξη της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης.
* Η κ. Ειρήνη Σταματούδη είναι δικηγόρος, δρ Νομικής.