Ηταν μια απρόσμενη και σπουδαία ανακάλυψη. Οταν πριν από λίγες ημέρες η ομάδα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων βρέθηκε μπροστά σε έναν μοναδικής αξίας ασύλητο τάφο του 2ου-3ου αιώνα μ.Χ., στον ναό της Επισκοπής στη Σίκινο, η συγκίνηση όλων ήταν πολύ μεγάλη. Οχι μόνο γιατί από τον τάφο περισυνελέγησαν χρυσά περικάρπια, δαχτυλίδια, μία πόρπη με ανάγλυφο καμέο, ένα περιδέραιο, γυάλινα και μεταλλικά αγγεία, μικροευρήματα και οργανικά σπαράγματα της ενδυμασίας της νεκρής, επιφανές, όπως δείχνουν τα ευρήματα, πρόσωπο της κοινωνίας της Σικίνου, αλλά και γιατί από την πρώτη στιγμή συνειδητοποίησαν ότι ξεκινούσε ένα νέο συναρπαστικό ταξίδι. Ενα ταξίδι που θα φωτίσει την ιστορία του μνημείου, τη σημασία του και ενδεχομένως να αλλάξει όσα είναι γνωστά για το κυκλαδίτικο νησί και την ευρύτερη περιοχή. Ολα ξεκίνησαν όταν ο Δημήτρης Αθανασούλης, προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, αποφάσισε να ρίξει την προσοχή του στην Επισκοπή.
Από αριστερά: Xρήστος Mάρης, συντηρητής, Γιάννης Σταϊκόπουλος, προϊστάμενος τμήματος συντήρησης, Γιάννης Πιτσικός, συντηρητής.
«Αυτό το μνημείο είναι μοναδικό στην Ελλάδα», εξηγεί στην «Κ». «Αρχαία κτίρια που έγιναν εκκλησίες υπάρχουν πολλά. Εδώ, όμως, πρόκειται για σπάνια περίπτωση, καθώς σε ένα μνημείο συναντάμε δύο βασικές συνιστώσες του ελληνικού πολιτισμού, κλασική περίοδο και Μεσαίωνα, απόλυτα διακριτές αλλά και συνδυασμένες με έναν σοφό τρόπο και με σεβασμό. Επομένως η πρόκληση της ανάδειξης της Επισκοπής ήταν για μας μεγάλη. Είναι κλειστή για το κοινό εδώ και πολλά χρόνια, καθώς βρισκόταν υπό κατάρρευση, κι έτσι η εφορεία έβαλε το μνημείο σε απόλυτη προτεραιότητα. Και με μελέτες που έγιναν κατά κύριο λόγο εκ των ενόντων, ξεκινήσαμε τη διαδικασία αποκατάστασης».
Η Επισκοπή χτίστηκε τον 2ο-3ο αιώνα μ.Χ. ως ναόμορφο μαυσωλείο και αργότερα μετατράπηκε σε τρουλαία βυζαντινή εκκλησία.
Σίκινος: «Ασημος τόπος» κατά τον Σόλωνα, «άγριο, απομονωμένο, ανεμοδαρμένο μέρος» σύμφωνα με τους ξένους περιηγητές του 19ου αιώνα. «H Σίκινος ούτε σπουδαίο φυσικό λιμάνι είχε, ούτε καλλιεργήσιμες εκτάσεις, ούτε ορυκτά, το βασικό στοιχείο που έκανε τις Κυκλάδες τόσο σημαντικές», προσθέτει ο Δ. Αθανασούλης. «Ηδη από την εποχή της αρχαίας Αθήνας, ήταν γνωστή για τη φτώχεια της. Και συνήθως αυτά τα μέρη λειτούργησαν ως τόποι εξορίας. Αρα δεν κολλάει αυτό το εντυπωσιακό μνημείο με όλα όσα γνωρίζουμε για το νησί. Πρέπει να παραδεχθούμε βέβαια ότι, αν και αυτή την εικόνα έχουμε για τη Σίκινο, πρόκειται για ένα από τα λιγότερο ερευνημένα νησιά του Αιγαίου. Μπορεί να κρύβει εκπλήξεις».
Η Επισκοπή χτίστηκε τον 2ο-3ο αιώνα μ.Χ. ως ναόμορφο μαυσωλείο και αργότερα μετατράπηκε σε τρουλαία βυζαντινή εκκλησία. Ο κιβωτιόσχημος τάφος ήταν κρυμμένος τόσο καλά σε ένα τυφλό σημείο του κτιρίου, που διέφυγε των τυμβωρύχων και επέζησε των τουλάχιστον τριών εκτεταμένων παρεμβάσεων, τον 8ο αι., τον 14ο αι. και τον 17ο αι. μ.Χ.
«Είναι θαύμα που έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Είναι καθαρή σύμπτωση, ασύλληπτη τύχη. Σε κάποια από τις παρεμβάσεις –όταν ξαναχτίστηκε όλη η ανατολική πλευρά που είχε γκρεμιστεί–, δεν τον βρήκαν για λίγα εκατοστά». Φτάσαμε στο καλοκαίρι του 2018 για να αποκαλυφθεί το μυστικό της Επισκοπής.
Ο προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δημήτρης Αθανασούλης (στο κέντρο με τη φωτογραφική μηχανή) με τους συνεργάτες του.
«Σκάβαμε τα υπόγεια για να κάνουμε τις στερεώσεις και μετά ξεκινήσαμε να ξηλώνουμε το δάπεδο για να εξυγιάνουμε τους θόλους του υπογείου», εξηγεί ο Δ. Αθανασούλης. «Στόχος μας ήταν η αποκατάσταση του κτιρίου. Ξηλώνοντας το δάπεδο είδαμε ότι, πάνω από το τυφλό σημείο του υπογείου, δεν υπήρχε θόλος αλλά μια μάζα από ασβεστοκονίαμα και πλάκες. Μια μεγάλη και ισχυρή κατασκευή, την οποία μάλιστα σπάσαμε με κόπο. Τότε αρχίσαμε να υποψιαζόμαστε. Οταν σπάσαμε την κατασκευή αυτή, βρήκαμε τις πλάκες του τάφου. Από τη στιγμή που ανακαλύψαμε τον τάφο μέχρι να τον ανοίξουμε, πέρασαν κάποιες μέρες μεγάλης αγωνίας. Το μνημείο φυλασσόταν 24 ώρες το 24ωρο. Προετοιμαστήκαμε για να γίνουν όλα by the book. Ακολουθήσαμε κατά γράμμα την επιστημονική διαδικασία που προβλέπεται σ’ αυτές τις περιπτώσεις. Ηρθαν ειδικοί συντηρητές, έγινε βιντεοσκόπηση και φωτογράφηση όλης της διαδικασίας. Φέραμε κατάλληλο φορτηγό ψυγείο από την Αθήνα και με ειδικό μηχάνημα καταγράψαμε το μικροκλίμα του τάφου για να βάλουμε τα ευρήματα στις ίδιες ακριβώς συνθήκες».
Ανοίγοντας τον τάφο και αντικρύζοντας τα κοσμήματα, κατάλαβαν ότι το μνημείο αυτό χτίστηκε για μια γυναίκα. Και το μυαλό τους πήγε αμέσως στη Νεικώ. Καθώς, μόλις πριν από λίγες ημέρες, ενώ καθάριζαν τις πέτρες σε έναν τοίχο του μνημείου, ανακάλυψαν ένα πρόχειρα λαξευμένο ταφικό επίγραμμα που παρέδιδε το γυναικείο όνομα Νεικώ.
Από αριστερά: Οι εργατοτεχνίτες Γιώργος Φελεκίδης, Γιάννης Γάλλιος, Γιώργος Μαργέτης και ο συντηρητής Γιάννης Σταϊκόπουλος αφαιρούν την πλάκα.
«Πλέον μπορούσαμε να δώσουμε ταυτότητα στη νεκρή, στο πρόσωπο που βρίσκεται μέσα στον τάφο, και είναι και ο λόγος που χτίστηκε το εντυπωσιακό αυτό μνημείο στη Σίκινο. Δεν είναι πια ένα ανώνυμο μαυσωλείο. Τώρα μπορείς να λες ότι έχεις το μαυσωλείο της Νεικώς που μετά έγινε η εκκλησία της Παναγίας», λέει ο Δ. Αθανασούλης, προσθέτοντας ότι «όλα αυτά, φυσικά, θέλουν μελέτη. Θα ψάξουμε τη βιβλιογραφία, τις πηγές, για να βρούμε ό,τι περισσότερο μπορούμε για τη Νεικώ. Θα γίνει η μελέτη των ευρημάτων του τάφου, που θα ξεκινήσει άμεσα, και αναμένουμε και απ’ αυτήν αποτελέσματα. Τα επόμενα βήματα είναι η συντήρηση των ευρημάτων, η μελέτη του υλικού από την επιστημονική ομάδα και συνέχιση των εργασιών αποκατάστασης. Απλώς τώρα θα γίνουν κάποιες τροποποιήσεις στον σχεδιασμό γιατί θέλουμε αυτός ο τάφος να είναι ορατός στους επισκέπτες».
Τι σημαίνει για το νησί μια τόσο σπουδαία ανακάλυψη, ρωτάμε τον κ. Αθανασούλη. «Το μνημείο ξεπερνάει τα όρια του νησιού, αξίζει κανείς τον κόπο μόνο και μόνο γι’ αυτό να επισκεφθεί τη Σίκινο. Το νησί θα αποκτήσει νέα δυναμική η οποία θα οφείλεται εν πολλοίς στην Επισκοπή και στη Νεικώ».
Ακολουθήθηκε κατά γράμμα η επιστημονική διαδικασία που προβλέπεται σε αυτές τις περιπτώσεις. Εγινε βιντεοσκόπηση και φωτογράφιση.
Για τη στερέωση, αποκατάσταση και ανάδειξη της Επισκοπής εργάζεται μια εξαιρετική ομάδα: μεταξύ άλλων, οι αρχαιολόγοι Μαρία Κονιώτη και Θεμιστοκλής Βάκουλης, η αρχιτέκτων μηχανικός – αναστηλώτρια Ελένη Γεωργούλη, οι συντηρητές Γιάννης Σταϊκόπουλος και Νίκος Βίττης. Το έργο πραγματοποιείται με πιστώσεις του επιχειρησιακού προγράμματος ΕΣΠΑ της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, προϋπολογισμού 750.000 ευρώ.