«Σκουζάτε», λέει με την άψογη ιταλική προφορά του ο αντισυνταγματάρχης Ρομπέρτο Κολαζάντι, «αλλά δεν μπορώ να τα θυμάμαι όλα απέξω», όταν του ζητάμε να μας θυμίσει μερικές πρόσφατες υποθέσεις επαναπατρισμού. Ο έμπειρος αξιωματικός βγάζει μία σειρά εγγράφων από έναν φάκελο και διαβάζει φωναχτά: Μεξικό, Γουατεμάλα, Πριγκιπάτο του Μονακό, Αυστρία, Παλμύρα και πλάι σε κάθε όνομα αναφέρει μονοψήφιους και διψήφιους αριθμούς. Δεν μιλάμε, ωστόσο, για ανθρώπους όπως ίσως φανταζόταν κανείς, αλλά για αρχαιότητες που βρίσκουν τον δρόμο για το σπίτι, αν και ο ανώτερος αξιωματικός της διοίκησης του ειδικού αστυνομικού σώματος των Ιταλών καραμπινιέρων για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς (Carabinieri TPC) μιλάει για τα ευρήματα «που βγαίνουν από την αγκαλιά της γης» με την ίδια ευαισθησία και σεβασμό, σαν να ήταν ζωντανά.
Η ευρύτερη περιοχή της Σικελίας είναι γνωστή για την αρχαιολογική της αξία και για την «προτίμηση» που της δείχνουν οι Ιταλοί αρχαιοκάπηλοι.
Ο Ρομπέρτο Κολαζάντι βρέθηκε στην Ελλάδα, καλεσμένος της ιταλικής πρεσβείας και της ιταλικής αρχαιολογικής σχολής στην Αθήνα, λίγες μέρες μετά την εξάρθρωση ενός διεθνούς κυκλώματος διακίνησης αρχαιοτήτων που λυμαίνονταν τους αρχαιολογικούς χώρους της Σικελίας, ενώ τα πλοκάμια του απλώνονταν στη Βρετανία, στην Ισπανία και στη Γερμανία.
Κατασχέσεις και συλλήψεις
Η διεθνής επιχείρηση «Δήμητρα», αποτέλεσμα ερευνών τεσσάρων ετών, οδήγησε στις αρχές Ιουλίου στη σύλληψη 23 υπόπτων και στην κατάσχεση 25.000 αρχαιολογικών αντικειμένων, συνολικής εμπορικής αξίας άνω των 40 εκατ. ευρώ. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες υποθέσεις στην ιστορία της Ιταλίας.
«Ενα από τα προβλήματα της Ιταλίας και πιστεύω και της Ελλάδας είναι το γεωγραφικό εύρος στο οποίο συναντώνται αρχαιολογικά ευρήματα», μας λέει ο κ. Κολαζάντι και τονίζει ότι οι αστυνομικοί ανακαλύπτουν σημεία λαθρανασκαφών με έρευνες από αέρος: «Πολλοί από αυτούς τους “μη εξουσιοδοτημένους ανασκαφείς” κάνουν δειγματοληπτική έρευνα σε περιοχές που φαντάζονται ότι μπορεί να υπάρχουν αρχαιολογικές ενδείξεις χρησιμοποιώντας ανιχνευτές μετάλλων, διότι συχνά μέσα στα ταφικά μνημεία υπάρχουν και νομίσματα. Οπότε, όταν εντοπίζουν νομίσματα, καταλαβαίνουν ότι βρίσκουν έναν αρχαιολογικό χώρο με ενδιαφέρον».
Ορισμένες από τις αρχαιότητες που εντόπισαν οι καραμπινιέροι στο πλαίσιο της επιχείρησης «Δήμητρα».
Στην ερώτησή μας για πιθανές συνδέσεις των συλληφθέντων με την Ελλάδα, η απάντηση του κ. Κολαζάντι είναι αρνητική. «Ηταν μια επιχείρηση που αναπτύχθηκε σε ένα διεθνές πλαίσιο, πήγαμε στην Ισπανία, στη Βρετανία, στη Γερμανία αλλά όχι στην Ελλάδα», τονίζει, ενώ μας εξηγεί πώς γίνεται η παράνομη διακίνηση. «Οι αρχαιοκάπηλοι δεν έχουν πελάτες σε τοπικό επίπεδο και πάντα απευθύνονται στο εξωτερικό, ψάχνοντας άτομα με οικονομική επιφάνεια. Για να γίνει αυτό χρειάζεται να “καθαριστούν” τα αντικείμενα διότι στην Ιταλία υπάρχει μια αυστηρή νομοθεσία για την αρχαιοκαπηλία. Οτιδήποτε είναι προϊόν ανασκαφής και είναι αρχαιολογικό εύρημα ανήκει στο κράτος, οπότε κανείς δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι το κατέχει νόμιμα. Από τη στιγμή που αυτά τα ευρήματα κάνουν την εμφάνισή τους σε άλλες χώρες, καταφέρνουν με κάποιο τρόπο να δημιουργήσουν έγγραφα συνοδείας και προσπαθούν να αποδείξουν ότι είναι προϊόντα νόμιμης προέλευσης, ελπίζοντας ότι στη συνέχεια τα ευρήματα θα πωληθούν μέσω ενός αντικέρ ή ενός οίκου δημοπρασιών χωρίς να αποτελέσουν αντικείμενο έρευνας».
Η χρονολόγηση των ευρημάτων από την επιχείρηση «Δήμητρα», μεγάλο ποσοστό των οποίων είναι νομίσματα, δεν έχει ολοκληρωθεί, ενώ προτεραιότητα για τους ίδιους είναι ο διαχωρισμός των πλαστών από τα αυθεντικά ευρήματα. Για τους καραμπινιέρους η διάκριση αυτή είναι σημαντική, τονίζει ο κ. Κολαζάντι, διότι θα προσδιορίσει τις κατηγορίες που θα απευθύνουν στους κατηγορουμένους.
Ο Ιταλός αντισυνταγματάρχης ήρθε στην Ελλάδα για μια συνάντηση εργασίας με τους Ελληνες συναδέλφους του και για την ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των δύο υπηρεσιών. Το ειδικό ιταλικό σώμα των καραμπινιέρων ιδρύθηκε το 1969 με μόλις 16 άτομα προσωπικό. Σήμερα απασχολεί 300 αξιωματικούς και στελέχη με την κεντρική υπηρεσία να βρίσκεται στη Ρώμη, ενώ το δυναμικό του ερευνά σημεία-«κλειδιά» στην ιταλική περιφέρεια, αλλά και στο εξωτερικό. Εμπειρογνώμονες του σώματος κινούνται και στον διεθνή χώρο, όπως το Ιράκ, για την επιμόρφωση των τοπικών αρχών. Οι αξιωματικοί που υπηρετούν στην ειδική υπηρεσία της πολιτιστικής κληρονομιάς γίνονται δεκτοί έπειτα από αξιολόγηση, είναι κάτοχοι πτυχίων ανώτατης εκπαίδευσης και πριν μεταβούν στην ενεργό δράση περνούν μια περίοδο επιμόρφωσης στην ιστορία της τέχνης και στην αρχαιολογία από καθηγητές πανεπιστημίων και ειδικούς επιστήμονες.
Η βάση δεδομένων
Η ιταλική υπηρεσία υπερηφανεύεται για τη μεγάλη βάση δεδομένων που έχει με τα αρχαιολογικά αντικείμενα που αναζητούνται, η οποία σήμερα αριθμεί πάνω από 1.600.000 αντικείμενα, όπως μας λέει ο κ. Κολαζάντι. «Αυτό που παρατηρούμε και επισημαίνουμε κάθε φορά που επεμβαίνουμε σε διεθνές πλαίσιο είναι ότι οποιαδήποτε αστυνομική δύναμη που θέλει να ασχοληθεί εξειδικευμένα σε αυτόν τον τομέα είναι θεμελιώδες να δημιουργήσει μια ισχυρή βάση δεδομένων των αντικειμένων που γνωρίζει ότι έχουν βγει από τη χώρα. Αν κάποιος θέλει να εξαγάγει ένα έργο τέχνης από την Ιταλία, πρέπει να περάσει από ένα ειδικό γραφείο του υπουργείου Πολιτισμού που ελέγχει τις εξαγωγές. Εκεί υπάρχει μια τεχνική επιτροπή εμπειρογνωμόνων που ελέγχει το είδος του αντικειμένου και αν ανήκει σε μια συγκεκριμένη κατηγορία η απάντηση είναι αρνητική. Από εκεί και πέρα οποιαδήποτε εξαγωγή του είναι παράνομη».
To ειδικό αστυνομικό σώμα ιδρύθηκε το 1969 και έκτοτε έχει βοηθήσει στον επαναπατρισμό εκατοντάδων έργων τέχνης.
Ο κ. Κολαζάντι αποφεύγει να σχολιάσει σχετικά με το εάν υπάρχουν συνδέσεις μεταξύ αρχαιοκαπήλων που δρουν στην Ιταλία και στην Ελλάδα. Σημειώνει, επίσης, ότι δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι το ISIS χρησιμοποιεί την Ελλάδα ως δίαυλο διακίνησης αρχαιοτήτων με προορισμό την Ευρώπη, ενώ εκτιμά ότι οι λαθρέμποροι αυτού του είδους προτιμούν διαδρομές περιφερειακά της Ιταλίας. «Εκείνοι ξέρουν ότι παρακολουθούμε την παραδοσιακή, αλλά και την online αγορά της Ιταλίας και προτιμούν να ακολουθούν άλλες διαδρομές», τονίζει.
Smart καταγγελίες αρχαιοκαπηλίας μέσω εφαρμογής
Το ειδικό σώμα των καραμπινιέρων έχει στενή εποπτεία των παραδοσιακών αγορών μέσα από τις οποίες διακινούνται τα έργα τέχνης, όπως αντικερί, οίκοι δημοπρασιών, γκαλερί, αλλά πλέον το νέο πεδίο δράσης των αρχαιοκαπήλων και των διακινητών είναι το Διαδίκτυο. «Σήμερα οι δημοπρασίες δημοσιεύουν συχνά καταλόγους των προς πώληση αντικειμένων στο Διαδίκτυο, μόνο που ανάμεσα σε αυτούς που παρακολουθούν για αγορές είμαστε και εμείς. Από εκεί ξεκινάμε, προσπαθώντας να ανασυστήσουμε την ιστορία του ευρήματος και να ακολουθήσουμε την πορεία του ανάποδα στον χρόνο μέχρι να φτάσουμε στην πηγή», σημειώνει ο κ. Κολαζάντι. Το Διαδίκτυο, βέβαια, δυσκολεύει τους ελέγχους των Αρχών. Με ένα κατάστημα «βιτρίνα» σε μια ιστοσελίδα τα κυκλώματα αποφεύγουν τους ελέγχους σε σχέση με μια ανοικτή γκαλερί, ενώ οι παράνομες δραστηριότητες των αρχαιοκαπήλων έχουν μεταφερθεί και στο κρυφό deep web. Με εμπειρία στην αντιμετώπιση του ιταλικού οργανωμένου εγκλήματος, ο κ. Κολαζάντι αποκλείει συνδέσεις μεταξύ μαφιόζων και κυκλωμάτων αρχαιοκαπηλίας, τα οποία θεωρεί «αυτόνομες οργανώσεις», ενώ δεν υπάρχουν ενδείξεις χρηματοδότησης τρομοκρατικών οργανώσεων τουλάχιστον εντός της ιταλικής επικράτειας.
Η δημιουργία ισχυρής βάσης δεδομένων με τα αντικείμενα που αναζητούνται από τη χώρα είναι θεμελιώδης, σημειώνει ο αντισυνταγματάρχης Ρομπέρτο Κολαζάντι.
Στο πλαίσιο εκσυγχρονισμού της υπηρεσίας και για να βάλει τους πολίτες στο παιχνίδι, οι καραμπινιέροι ανέπτυξαν μια δωρεάν ηλεκτρονική εφαρμογή για έξυπνα τηλέφωνα και τάμπλετ, το iTPC. Οι πολίτες μπορούν να φωτογραφίσουν ένα έργο τέχνης και σε πραγματικό χρόνο η βάση δεδομένων των καραμπινιέρων θα τους ενημερώσει εάν το έργο χρήζει έρευνας. Η εφαρμογή, που σύντομα θα κυκλοφορήσει και στα αγγλικά, χρησιμεύει επίσης και ως ένα είδος ταυτοποίησης των έργων τέχνης που έχει στην κατοχή του ένας ιδιώτης. Σε περίπτωση κλοπής, η καταγγελία του ιδιοκτήτη μπορεί να συνοδεύεται από τη φωτογραφία του έργου που θα έχει «ανεβάσει» προηγουμένως στην εφαρμογή. «Αυτό, βέβαια, σε περίπτωση που έρθει σε εμάς να κάνει την καταγγελία», καταλήγει με νόημα ο Ρομπέρτο Κολαζάντι.