Μπορεί να μην το παραδεχόμαστε ή να μην το συνειδητοποιούμε, αλλά ζούμε στον «πλανήτη» των νέων αυτόχθονων ανδρών. Ολοι οι υπόλοιποι, γυναίκες, μετανάστες ηλικιωμένοι, με διαφορετική θρησκεία ή σεξουαλικό προσανατολισμό, με κάποια αναπηρία τοποθετούνται… χαμηλότερα. Αν μάλιστα κάποιος φέρει, όχι μόνο ένα, αλλά πολλά από τα παραπάνω χαρακτηριστικά –μετανάστρια, άνεργη, όχι και τόσο νέα, με χρόνιο πρόβλημα υγείας…– τότε καταβαραθρώνεται στην κοινωνική κλίμακα, στη συντηρητική Ελλάδα μας, που αντιστέκεται ακόμη και σήμερα σθεναρά στην ανομοιότητα, στο διαφορετικό.
Το νεοφανές, ερευνητικά και θεσμικά –σε ευρωπαϊκό επίπεδο–, φαινόμενο των πολλαπλών διακρίσεων φέρνει στην επιφάνεια για πρώτη φορά στην Ελλάδα έρευνα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), που παρουσιάζει κατ’ αποκλειστικότητα η «Κ». «Οι πολλαπλές διακρίσεις είναι νέα έννοια, δύσκολη στη σύλληψη και στην έκφρασή της, καθώς οι διαφορετικοί λόγοι μη ευνοϊκής μεταχείρισης είναι συχνά δύσκολο να διαχωριστούν και να ιεραρχηθούν. Είναι μια έννοια που θα μας απασχολήσει πολύ τις επόμενες δεκαετίες», λέει ο Διονύσης Μπαλούρδος, διευθυντής Ερευνών ΕΚΚΕ και επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος.
Τι έδειξε η έρευνα; «Οι περισσότερες πολλαπλές διακρίσεις παρουσιάζονται στον χώρο της εργασίας, με πιο ισχυρό παράγοντα το φύλο», εξηγεί ο κ. Μπαλούρδος. Δηλαδή, ακόμη κι αν, ως πιο «χτυπητό» μεμονωμένο χαρακτηριστικό εμφανίζεται η εθνική προέλευση ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός, το φύλο είναι αυτό, που συνδυαστικά, «σφραγίζει» το άτομο και βαθαίνει τη διάκριση. «Μια γυναίκα είναι εξαιρετικά πιθανότερο να υποστεί περισσότερες πολλαπλές διακρίσεις από έναν άνδρα», λέει ο ερευνητής του ΕΚΚΕ, νομικός και συνυπεύθυνος στο πρόγραμμα Νίκος Σαρρής. Δεν είναι τυχαίο «ότι στην έκθεση του κύκλου ίσης μεταχείρισης του Συνηγόρου του Πολίτη για το 2017 το φύλο, ως λόγος διάκρισης, αποτελεί την πλειονότητα των αναφορών για διακριτική μεταχείριση με ποσοστό 40%. Ακολουθεί σε απόσταση η αναπηρία ή χρόνια νόσος (19%), η οικογενειακή κατάσταση (12%), η ηλικία (9%), η εθνική ή εθνοτική καταγωγή (8%), η φυλή ή το χρώμα (5%) κ.ά.», σημειώνει ο κ. Σαρρής. Αλλωστε, «στην Ελλάδα, το 69% πιστεύει ότι ο ρόλος της γυναίκας είναι να φροντίζει το σπίτι και την οικογένεια (44% στην Ε.Ε.)», συμπληρώνει ο ίδιος.
Σοβαρό πρόβλημα
Το ΕΚΚΕ πραγματοποίησε ποσοτική, ποιοτική έρευνα και πείραμα πεδίου. Στην ποσοτική έρευνα, 510 συμμετέχοντες, κυρίως από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, αλλά και εκπρόσωποι φορέων, απάντησαν σε ερωτηματολόγιο βάσει του οποίου διερευνήθηκαν οι διακρίσεις με βάση τη φυλή ή το χρώμα, την εθνική ή εθνοτική καταγωγή, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, την αναπηρία, το φύλο, την ηλικία, τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Το 56,6% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι υπάρχουν σοβαρά προβλήματα πολλαπλών διακρίσεων στην Ελλάδα. Σε πολύ υψηλό ποσοστό (70,7%) οι ερωτηθέντες δηλώνουν ότι υφίστανται στην εργασία. Ακολουθούν: δημόσιες υπηρεσίες (49,1%), υγειονομική περίθαλψη (47,4%), μέσα μαζικής μεταφοράς (42%), Δικαιοσύνη (37,2%), τραπεζικές υπηρεσίες (29,8%), χώροι αναψυχής (24,7%).
Το 26% δηλώνει ότι έχει βιώσει πολλαπλές διακρίσεις. Το 63% στην απασχόληση και το 27,6% στην Υγεία. Στην εκδήλωση διάκρισης συνέβαλε η οικονομική κατάσταση (56%) και το καθεστώς απασχόλησής τους (58,6%). Από τους ερωτηθέντες που αντιμετώπισαν πολλαπλές διακρίσεις, μόνον το 15,9% ανέφερε την εμπειρία σε επίσημη αρχή. Από όσους την κατήγγειλαν, το 61,9% δήλωσε ότι δεν βρέθηκε λύση. Το 28,6% απευθύνθηκε στην αστυνομία, το 19% σε σύλλογο, το 14,3% σε ΜΚΟ και το 9,5% στο δικαστήριο. Το 83,7% δεν ανέφερε πουθενά το περιστατικό. Οταν ερωτήθηκαν γιατί δεν το ανέφεραν, δήλωσαν ότι δεν πίστευαν ότι θα έβρισκαν το δίκιο τους (55%), ότι δεν θα μπορούσαν να το αποδείξουν (23%), ότι η διαδικασία είναι χρονοβόρoς και γραφειοκρατική (18,7%) ή ότι δεν γνώριζαν πού να απευθυνθούν (18%). Το 7% δήλωσε ότι δεν το έκανε από φόβο. Το 75% των ερωτηθέντων δεν γνωρίζει τον νόμο σχετικά με τις πολλαπλές διακρίσεις. «Ερευνα που διεξήγαγε η Ε.Ε. το 2017 έδειξε ότι στην Ελλάδα το 70% των ατόμων που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες δεν γνωρίζει τον Συνήγορο του Πολίτη, το 84% την Επιτροπή Ισης Μεταχείρισης και το 61% την Επιθεώρηση Εργασίας», λέει ο κ. Σαρρής.
Η κατάταξη
Με βάση το καθένα ξεχωριστά από τα έξι μελετηθέντα χαρακτηριστικά, οι συμμετέχοντες θεωρούν ότι συχνότερη είναι η διάκριση με βάση την εθνοτική καταγωγή (76,5%), ενώ ακολουθούν εκείνες με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό (70,5%), την αναπηρία (58,1%), τις θρησκευτικές πεποιθήσεις (54,1%), την ηλικία (51,6%), το φύλο (49,9%). Το καθένα από αυτά αλληλεπιδρά με τα άλλα, αλλά και με το κοινωνικο-οικονομικό υπόβαθρο. Το φύλο και η ηλικία διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση πολλαπλών διακρίσεων.
Η έρευνα του ΕΚΚΕ διεξήχθη στο πλαίσιο του προγράμματος «Καταπολέμηση των πολλαπλών διακρίσεων στην Ελλάδα», που επελέγη προς χρηματοδότηση από την Ε.Ε. μεταξύ 600 προτάσεων και ολοκληρώθηκε με τη συμμετοχή τεσσάρων εταίρων (Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Περιφέρεια Κρήτης, Πανεπιστήμιο της Σεβίλλης). «Κάθε φορέας υλοποιούσε τις δικές του δράσεις και εργαστήρια όπου συμμετείχαν εκπρόσωποι φορέων και ομάδων που υπόκεινται διακρίσεις. Κάθε φορά μέναμε έκπληκτοι από τη συμμετοχή των προσκεκλημένων, κάθε νέο εργαστήριο ήταν καλύτερο από το προηγούμενο», λέει ο κ. Μπαλούρδος. Το όλο έργο, το οποίο αποτυπώνεται στο βιβλίο «Tackling multiple discrimination in Greece», θα παρουσιαστεί σε διεθνές συνέδριο για τις πολλαπλές διακρίσεις που θα πραγματοποιηθεί στις 5 Δεκεμβρίου στην αίθουσα συνεδρίων του υπουργείου Ψηφιακής Πολιτικής (Φραγκούδη 11, Καλλιθέα).
Τα πειράματα
Για πρώτη φορά στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκαν 30 πειράματα πεδίου «στον τομέα της εισόδου στην αγορά εργασίας», λέει η επιστημονική συνεργάτιδα, υπεύθυνη διεξαγωγής των πειραμάτων Ελένη Γεωργακάκου. «Τριάντα ζεύγη υποψηφίων παρουσιάστηκαν τηλεφωνικά σε εργοδότες, που είχαν βάλει αγγελία για πρόσληψη υπαλλήλου. Τα δύο υποψήφια άτομα είχαν κοινά προσόντα (ίδιο εκπαιδευτικό υπόβαθρο, ίδια χρόνια προϋπηρεσίας, πανομοιότυπες γλωσσικές δεξιότητες κ.λπ.), αλλά το ένα είχε τουλάχιστον δύο από τα συνήθη χαρακτηριστικά διακρίσεων (φύλο, εθνικότητα, ηλικία). Ηταν ίδιος ο τρόπος με τον οποίο μιλούσαν στο τηλέφωνο, ο τρόπος έκφρασης, άρθρωσης, υπήρχε συγκεκριμένο σενάριο με βάση το οποίο ξεδίπλωναν ένα ένα τα χαρακτηριστικά τους, ώστε να δούμε τη διαφορά στις απαντήσεις», λέει η κ. Γεωργακάκου. «Η ελληνική γλώσσα βοήθησε στον εντοπισμό πολλαπλής διάκρισης, π.χ. η λέξη Ελληνίδα, εμπεριέχει εθνικότητα και φύλο. Εργοδότης αναφέρθηκε σε “Ελληνίδα κοπέλα”. Η πρώτη λέξη αναφέρεται σε Ελληνίδα γυναίκα και η δεύτερη σε νεαρή γυναίκα. Η φράση συγκεντρώνει τρεις διακρίσεις, φύλου, εθνικής προέλευσης και ηλικίας. Το άτομο που για τους εργοδότες αντιπροσώπευε την πλειοψηφία ήταν άνδρας, Ελληνας έως 45 ετών. Το άτομο της μειοψηφίας, γυναίκα, διαφορετικής εθνικότητας, μεγαλύτερης ηλικίας». Προέκυψε ότι στο 57% των περιπτώσεων υπήρξε διάκριση, ενώ στο 43% ίση μεταχείριση, με την έννοα ότι η απάντηση ήταν αρνητική και προς τους δύο υποψηφίους. Ωστόσο, ήταν ένα «όχι» που υποδήλωνε διακρίσεις, με βάση διαφορετικά χαρακτηριστικά, τόσο προς την πλειοψηφία όσο και τη μειοψηφία. Το φύλο υπερισχύει των άλλων χαρακτηριστικών και –μερικές φορές– αποτελεί λόγο διάκρισης και κατά του πλειοψηφικού υποψηφίου (σε ορισμένα επαγγέλματα προτιμούν γυναίκες). Στις 11 από τις 30 περιπτώσεις εντοπίστηκαν πολλαπλές διακρίσεις. Το έργο ήταν από τα ελάχιστα του είδους που παρουσιάστηκε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, απέσπασε θετικά σχόλια και υπήρξε παρότρυνση να γίνει σε ευρεία κλίμακα και να αποτελεί τεκμήριο διάκρισης στα δικαστήρια, όπως συμβαίνει στη Γαλλία.
Οι άξονες φτώχειας – ανεργίας και η άγνοια των θυμάτων
Κατά την ποιοτική έρευνα πραγματοποιήθηκαν 36 συνεντεύξεις από την επιστημονική συνεργάτιδα του ΕΚΚΕ Δέσποινα Γρηγοριάδου. Ολοι οι ερωτηθέντες είχαν τουλάχιστον δύο χαρακτηριστικά διάκρισης. Προέκυψε σύνδεση των πολλαπλών διακρίσεων με τη φτώχεια και την ανεργία και εντοπίστηκαν νέες ευάλωτες ομάδες. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε πολλές περιπτώσεις οι ερωτώμενοι δεν γνώριζαν ότι ήταν θύματα (πολλαπλών) διακρίσεων. Οι ομάδες που φάνηκε ότι υφίστανται τις περισσότερες διακρίσεις είναι:
1. Γυναίκες ηλικίας άνω των 35-40 ετών. Εάν καταφέρουν να βρουν δουλειά, είναι συνήθως μερικής απασχόλησης, παράνομη, με ευέλικτες ώρες εργασίας. Μετανάστρια μέσης ηλικίας δηλώνει: «Ρώτησαν την ηλικία μου. Οταν αποκάλυψα την πραγματική, 57 ετών, μου είπαν ότι έπρεπε να είμαι 30-50 ετών για να πάρω τη δουλειά».
2. Γυναίκες με αναπηρίες. Μεσήλικας με αναπηρίες λέει γι’ αυτές: «Δεν είναι αποδεκτές από την κοινωνία. Γνωρίζω πολλές γυναίκες που εγκαταλείφθηκαν από τους συζύγους τους όταν απέκτησαν αναπηρία ή που δεν κατάφεραν ποτέ να βρουν δουλειά».
3. Ατομα άλλων εθνικοτήτων με αναπηρίες. Υφίστανται διακρίσεις από τη δική τους εθνική κοινότητα, την κοινωνία, τους εργοδότες, το κράτος. Λέει Αλβανός υπήκοος για φίλο του: «Οταν προσπάθησε να πάρει άδεια από το κράτος για ένα κατάστημα, ήταν σαν να έπρεπε να ανέβει στο βουνό χωρίς πόδια».
4. Μετανάστριες από μουσουλμανική μειονότητα και γυναίκες Ρομά. Θύματα προκαταλήψεων τόσο εσωτερικά στην κοινωνία τους όσο και στην ευρύτερη κοινωνία. Ανέφεραν πολύ συχνά σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία, μικρότερη αμοιβή από τη συμφωνηθείσα, άρνηση ασφάλισης.
5. Νέοι μετανάστες δεύτερης γενιάς. Διακρίσεις στο σχολείο, στην εργασία, στις διαπροσωπικές σχέσεις. «Μόλις εξέφρασα σε έναν πελάτη τη γνώμη μου για το τι αγοράζει, εκείνος μου είπε: «Κοίτα ποιος μιλάει… Δεν είμαστε ίσοι».
6. Ομοφυλόφιλοι άλλης εθνικότητας. Ομοφυλόφιλος αναφέρει: «Για τους Ελληνες η κύρια ταυτότητά σου είναι Αλβανός. Για τους Αλβανούς, κάτι πολύ χειρότερο, Αλβανός ομοφυλόφιλος.
7. Διεμφυλικοί. Σοβαρά περιστατικά διακρίσεων στην εργασία, στην ιατρική περίθαλψη, στις κοινωνικές υπηρεσίες. Στον δημόσιο χώρο, σεξουαλικές προσβολές, έντονο άγχος για την αποκάλυψη της ταυτότητάς τους. Διεμφυλικός αναφέρει: «Στην εργασία παρουσιάζω τον εαυτό μου ως άνδρα, ενώ στην κοινωνική και ιδιωτική ζωή ως γυναίκα. Αυτό μου προκαλεί πολύ άγχος. Πρέπει κάθε μέρα να κρύβομαι, γιατί φοβάμαι ότι θα χάσω τη δουλειά μου».
Η Ε.Ε. έχει αναγνωρίσει τη σημασία των πολλαπλών διακρίσεων, ωστόσο τα νομικά και θεσμικά εμπόδια σε πολλές χώρες καθιστούν δύσκολη την αντιμετώπισή τους. Στην Ελλάδα, βάσει του Ν. 4443/2016 που αντικατέστησε τον Ν. 3304/2005, σήμερα υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο κατά των διακρίσεων. Με βάση τον νέο νόμο ο Συνήγορος του Πολίτη εφαρμόζει την αρχή της ίσης μεταχείρισης σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. «Εχουν εισαχθεί νέοι λόγοι διάκρισης, όπως χρόνιες ασθένειες, καταγωγή, οικογενειακή ή κοινωνική κατάσταση, ταυτότητα ή χαρακτηριστικά φύλου, ενώ έχει οριστεί η έννοια της πολλαπλής διάκρισης», λέει ο κ. Σαρρής. Ωστόσο, «δεν υπάρχει πλήρης δικαστική προστασία. Ο νομοθέτης δεν ορίζει τα κριτήρια με βάση τα οποία θα πρέπει να εντοπίζονται και να αναγνωρίζονται από τον δικαστή οι λόγοι διάκρισης», σημειώνει ο ίδιος. Επιπλέον, «δεν υπάρχει στην Ελλάδα ένας φορέας που να συγκεντρώνει όλα τα στοιχεία σχετικά με τις πολλαπλές διακρίσεις», λέει ο κ. Μπαλούρδος. «Εχει συσταθεί μια ομάδα εργασίας στην Ε.Ε. όπου συμμετέχω, προκειμένου να καταλήξουμε σε ποιο όργανο θα ενοποιηθούν οι χωριστές δικαιοδοσίες». Το ΕΚΚΕ, με παράδοση στην έρευνα για τις διακρίσεις, είναι καλό να έχει και ρόλο και λόγο.