Υπάρχει μια μυστηριώδης φράση που οι περισσότεροι ιστορικοί αποδίδουν στον Μαχάτμα Γκάντι. «Το "οφθαλμόν αντί οφθαλμού" μάς αφήνει όλους τυφλούς», φαίνεται να είπε ο Ινδός πνευματικός ηγέτης, λίγες ημέρες πριν αφήσει την τελευταία του πνοή στο Νέο Δελχί. Υπάρχει σαφώς μια δόση αφελούς ιδεαλισμού στη φιλοσοφία του ρητού: ο νόμος και η τάξη επιβάλλεται να συνοδεύονται από ισχύ, και ορισμένες φορές το ποινικό σύστημα οφείλει να τιμωρήσει σκληρά για να δικαιώσει το κοινωνικό αίσθημα. Ωστόσο, υπάρχουν και φορές που η μόνη λύση στην αποφυγή περαιτέρω κλιμάκωσης της βίας είναι η πλήρης αντιστροφή της, όπως αποδεικνύουν τρία συναρπαστικά ρεπορτάζ των New York Times.
Η «σπίθα»
Για τον 36χρονο Μάικλ Μάρτιν από το Κολοράντο Σπρινγκς, η απάντηση στη βία που προέρχεται από τη μαζική οπλοκατοχή βρέθηκε εκεί όπου δεν θα το περίμενε κανείς: στην ευκαμψία του πύρινου μετάλλου και στις φλόγες της σφυρηλάτησης. Ο νεαρός πρώην ιερέας αποφάσισε να μάθει την τέχνη της σιδηρουργίας το 2012, ακριβώς μετά τη μαζική δολοφονία στο σχολείο Sandy Hook, όπου ένας νεαρός άνδρας με πιστόλι σκότωσε 20 παιδιά και έξι εκπαιδευτικούς. Τρεις μήνες μετά και με ατελείωτη δουλειά, ο Μάρτιν έκανε το όραμά του πραγματικότητα, χρησιμοποιώντας τη νέα τέχνη του για να ιδρύσει τη Raw Tools. Πρόκειται για μη κερδοσκοπική οργάνωση που μετατρέπει τα εργαλεία της βίας των ΗΠΑ –όπλα, ημιαυτόματα περίστροφα και τουφέκια που πωλούνται μαζικά– σε εργαλεία κηπευτικής. Με την επιμονή, τη δημιουργικότητα και τη δύσκολη τέχνη του, ο Μάρτιν μετατρέπει τα σύμβολα του θανάτου σε σύμβολα αναγέννησης και καταπολέμησης της θλίψης, με αντίκτυπο που ξεπερνά μέχρι και τις δικές του προσδοκίες.
Τα όπλα που μετατρέπει ο Μάρτιν προέρχονται από διάφορα προγράμματα εξαγοράς που προσφέρουν οι αμερικανικές αστυνομικές υπηρεσίες, ωστόσο αρκετές φορές χαρίζονται στη Raw Tools από ιδιώτες ύστερα από την αυτοκτονία ενός αγαπημένου προσώπου ή κάποιο άλλο τραγικό συμβάν. Η 29χρονη Λόρι Γουόρκς, για παράδειγμα, είχε μόλις τελειώσει το σχολείο στις 9 Δεκεμβρίου 2007, όταν ένας σκοπευτής πυροβόλησε τυχαία προς το οικογενειακό μίνι βαν, στο οποίο βρισκόταν, σκοτώνοντας τις δύο αγαπημένες της αδερφές και τραυματίζοντας σοβαρά τον πατέρα της. Για δώδεκα ολόκληρα χρόνια, η Λόρι διαχειριζόταν με δυσκολία τη θλίψη της, μέχρι που έμαθε για την πρωτοβουλία του Μάρτιν. Δίχως δισταγμό αγόρασε ένα AR-15, το ίδιο μοντέλο περίστροφου που είχε χρησιμοποιήσει ο δράστης εναντίον της οικογένειάς της, και επισκέφθηκε το εργαστήριο του 36χρονου σιδηρουργού. Παρακολούθησε με προσοχή τον Μάρτιν να μετατρέπει το όπλο σε ένα όμορφο φτυάρι και στη συνέχεια το ψηλάφησε με τα χέρια της. «Η εμπειρία ήταν μεταμορφωτική, ήταν κάτι το απτό», εξηγεί η Λόρι συντετριμμένη. «Ενιωσα την ένταση ετών να απελευθερώνεται από το σώμα μου, και ένα σημαντικό βάρος να φεύγει», προσθέτει.
Οταν ξεκίνησε να αντιλαμβάνεται τις ιαματικές ιδιότητες της μετατροπής των όπλων, ο Μάρτιν αποφάσισε να διευρύνει τους ορίζοντες της πρωτοβουλίας του. Ενα πρωινό του φθινοπώρου, με τη βοήθεια δύο συνεργατών, επισκέφθηκε το αστυνομικό τμήμα του Νιου Χέιβεν στο Κονέκτικατ, της πόλης με τα υψηλότερα ποσοστά ανισότητας και εγκλήματος στην Ανατολική Ακτή των ΗΠΑ. Μέσα σε μερικές εβδομάδες, ο νεαρός σιδηρουργός δίδαξε φυλακισμένους που αναμένεται να απελευθερωθούν πώς να δημιουργούν εργαλεία κήπου από 141 όπλα που συγκεντρώθηκαν κατά την επίσκεψή του. Πυροβόλα και αυτόματα –πολλά εκ των οποίων είχαν χρησιμοποιηθεί από τους ίδιους τους κρατουμένους– σταδιακά μετατράπηκαν σε τσάπες και χρήσιμα φτυάρια. Την άνοιξη, θα χρησιμοποιηθούν για την καλλιέργεια λαχανικών σε δύο δημόσια αγροτικά γυμνάσια και σε κοινοτικούς κήπους σε ολόκληρη την πόλη.
Ενας μικρός κυματισμός
Η φύση του προβλήματος των πυροβόλων όπλων είναι διάχυτη – περίπου 4,6 εκατομμύρια παιδιά στις ΗΠΑ κατοικούν σε σπίτια στα οποία τουλάχιστον ένα πυροβόλο όπλο είναι αποθηκευμένο, φορτωμένο και απασφαλισμένο. Μπροστά σε αυτή τη λαίλαπα της οπλοκατοχής, η πρωτοβουλία του Μάρτιν είναι απλώς ένας μικρός κυματισμός σε έναν ατελείωτο ωκεανό. Ο ίδιος δεν προσποιείται πως τα κηπευτικά εργαλεία είναι η λύση στο εθνικό πρόβλημα της βίας, ωστόσο πιστεύει ακράδαντα στα σύμβολα και στη θεραπευτική ισχύ που συχνά τα συνοδεύει. Για όσους έχουν επιβιώσει από τη βία, έχουν συμμετάσχει σε αυτήν ή έχουν χάσει αγαπημένα τους πρόσωπα, η μετατροπή ενός όπλου σε παραγωγικό εργαλείο μπορεί να τους αλλάξει ριζικά τη ζωή. Σηματοδοτεί τη στιγμή όπου η βία βρίσκεται πλέον πίσω και η δημιουργία βρίσκεται μπροστά.
Γειτονιές κατά του εγκλήματος
Συντονιστές και εθελοντές του «Σχεδίου Δράσης του Δήμου για την Ασφάλεια Κάθε Γειτονιάς» μοιράζουν φυλλάδια για μαθήματα γυμναστικής και ευεξίας σε δημοτικό συγκρότημα στο Χάρλεμ.
Η Νέα Υόρκη κατάφερε να κάνει τεράστια και εντυπωσιακά άλματα στη μείωση της βίας και της εγκληματικότητας από τη δεκαετία του ’80, ωστόσο σε διάφορες παραγκωνισμένες γειτονιές του Μπρονξ και του Κουίνς τα φαινόμενα επιμένουν. Εδώ και έναν χρόνο, η μεγαλούπολη προσπαθεί να εξαλείψει και τα τελευταία υπολείμματα της βίας, με μια νέα στρατηγική που ξεπερνά τις δοκιμασμένες πολιτικές της αστυνόμευσης. Το επονομαζόμενο «Σχέδιο Δράσης του Δήμου για την Ασφάλεια Κάθε Γειτονιάς» επικεντρώνεται σε 15 από τα πιο επικίνδυνα δημόσια συγκροτήματα κατοικιών του Μεγάλου Μήλου.
Κεντρική ιδέα είναι η μείωση της εγκληματικότητας μέσω της βελτίωσης της γειτονιάς και της οικοδόμησης μιας στενά δεμένης κοινότητας. Αντί για περισσότερα περιπολικά, ο δήμος της Νέας Υόρκης ποντάρει στη συντήρηση των κτιρίων, στη βελτίωση των δημοτικών υπηρεσιών, και σε μία σειρά από συναρπαστικά δρώμενα που γεφυρώνουν τους κατοίκους με την πόλη που δεν κοιμάται ποτέ.
Κανείς δεν αμφιβάλλει πως μέτρα όπως η δημιουργία θέσεων καλοκαιρινής εργασίας για εφήβους, το άνοιγμα κοινοτικών κέντρων μέχρι τα μεσάνυχτα, η καθαριότητα και η ανακύκλωση είναι πράγματα θετικά για κάθε γειτονιά.
Ωστόσο, η απόφαση του δήμου της Νέας Υόρκης αντιμετωπίστηκε με σκεπτικισμό από τους συντηρητικούς κύκλους της μεγαλούπολης, οι οποίοι αμφέβαλαν πως υπάρχει συνδετικός κρίκος μεταξύ των υπηρεσιών μιας γειτονιάς και της μείωσης της βίας και της εγκληματικότητας.
Επειτα από έναν χρόνο υλοποίησης του πιλοτικού προγράμματος, ο δισταγμός τους διαψεύδεται. Ερευνα του Κολεγίου Ποινικής Δικαιοσύνης Τζον Τζέι κατέληξε πως το έγκλημα έχει μειωθεί σημαντικά περισσότερο στα 15 συγκροτήματα που συμμετέχουν στο πρωτοποριακό σχέδιο της πόλης από ό,τι σε άλλες δημόσιες κατοικίες.
Η φιλοσοφία της νέας στρατηγικής της Νέας Υόρκης έγκειται στην ιδέα πως το έγκλημα είναι απόρροια της έλλειψης εμπιστοσύνης πληθυσμιακών ομάδων που νιώθουν εξοστρακισμένες. «Η εμπιστοσύνη είναι ο καρδιακός παλμός της ζωής των πολιτών», αναφέρει η Ελίζαμπεθ Γκλέιζερ, επικεφαλής του Γραφείου Ποινικής Δικαιοσύνης του δημάρχου της Νέας Υόρκης. «Δεν αρκεί μόνο η αστυνόμευση. Πρέπει να οικοδομηθεί κάποια σχέση με την κυβέρνηση, το κράτος και τους συμπολίτες, ειδικά στις γειτονιές που αισθάνονται αποξενωμένες», προσθέτει. Προφανώς, ο συσχετισμός δεν είναι τόσο απλός – το έγκλημα και η βία εξαρτώνται από μια πληθώρα παραγόντων.
Ωστόσο, οι αξιωματούχοι της πόλης πιστεύουν πως, ύστερα από την εξάντληση των σκληρότερων μέτρων, το σχέδιό τους μπορεί να αποδειχθεί αποτελεσματικό στις γειτονιές που παραμένουν βίαιες. Η ελπίδα, η ενσωμάτωση και η αίσθηση του ανήκειν, άλλωστε, δεν έβλαψαν ποτέ κανέναν.
Καινοτομία στον σωφρονισμό
Σε δεύτερο στάδιο, η φυλακή του Οκλαντ τοποθετεί τους κρατουμένους σε ευρύχωρες κατοικίες επανένταξης.
Περίπου 35 χρόνια πριν, η Αμερική άρχισε να πειραματίζεται με το μοντέλο των ιδιωτικών φυλακών, πιστεύοντας πως θα ήταν φθηνότερες και πιο αποτελεσματικές από τις κυβερνητικές.
Ωστόσο, το σωφρονιστικό σύστημα των ΗΠΑ δεν έχει καταφέρει τίποτε από τα δύο. Σχεδόν ένας στους δύο φυλακισμένους που απελευθερώνονται από ιδιωτική φυλακή επιστρέφει στη βία και στην εγκληματικότητα και το κόστος δεν φαίνεται να παρουσιάζει πτωτική τάση. Επιπλέον, η εισαγωγή του κινήτρου του κέρδους στο σύστημα των φυλακών είναι μια τεράστια ηθική πρόκληση, καθώς όσο περισσότεροι άνθρωποι κατοικούν στις φυλακές τόσο μεγιστοποιείται το κέρδος.
Ωστόσο, η φρικτή φήμη των ιδιωτικών φυλακών φαίνεται να αμφισβητείται χάρη σε ένα πρωτοποριακό μοντέλο που δοκιμάζουν η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία, οικοδομημένο στις συμβάσεις βάσει επιδόσεων αντί για το επικίνδυνο μοτίβο του κέρδους. Οι πρωτοποριακές ιδιωτικές φυλακές της Ωκεανίας λαμβάνουν ξεχωριστό μπόνους όταν παρουσιάζουν χαμηλότερα ποσοστά επιστροφής στο έγκλημα από ό,τι οι κυβερνητικές, ενώ ταυτόχρονα τιμωρούνται όταν παρουσιάζουν φαινόμενα όπως ταραχές, αποδράσεις ή μυστηριώδεις τραυματισμοί και θάνατοι. «Για να δημιουργήσουμε ένα σωφρονιστικό σύστημα που επικεντρώνεται στην αποκατάσταση και την επανένταξη, πρέπει να πατήσουμε στα θετικά χαρακτηριστικά του ιδιωτικού τομέα και να δημιουργήσουμε χώρο για καινοτομία», αναφέρει η Ρέιτσελ Κόουλ, πρώην διευθύντρια συμπράξεων δημόσιου και ιδιωτικού τομέα του Τμήματος Διορθώσεων της Νέας Ζηλανδίας.
Πράγματι, παρόλο που οι συμβάσεις θέτουν συγκεκριμένους στόχους στις πειραματικές ιδιωτικές φυλακές, δεν υπαγορεύουν τον τρόπο με τον οποίο θα τους επιτύχουν οι φορείς εκμετάλλευσης των φυλακών. Ετσι, η δημιουργικότητα και η πρωτοπορία στους τρόπους επανένταξης ανθούν.
Στο Οκλαντ της Νέας Ζηλανδίας συναντά κανείς ένα από τα πειραματικά σωφρονιστικά ιδρύματα, που φιλοξενεί 970 άνδρες, και μια ατμόσφαιρα που σπάνια βρίσκει κανείς σε φυλακές. Οι κρατούμενοι αποκαλούνται με τα πρώτα τους ονόματα αντί για τον αριθμό, όπως συνηθίζεται, και όσοι ακολουθούν τους κανόνες ολοκληρώνουν τα εκπαιδευτικά και επαγγελματικά τους προγράμματα και διατηρούν θετική στάση, μετακινούνται σε πιο ευρύχωρες κατοικίες, που έχουν σχεδιαστεί για να τους προετοιμάσουν για τη ζωή έξω από τη φυλακή. Ηδη, το ένα τέταρτο των κρατουμένων έχει περάσει στο δεύτερο στάδιο και μένει στις πιο άνετες σουίτες, όπου απολαμβάνει την ελευθερία αλλά και την ευθύνη του μαγειρέματος και της οικιακής καθαριότητας. Είναι σαφώς πιο έτοιμοι από πολλούς άλλους κρατουμένους να επανενταχθούν στην κοινωνία.