Οταν οι χάρτες έκαναν προπαγάνδα

Οταν οι χάρτες έκαναν προπαγάνδα

5' 21" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Το «μικρόβιο» εισέβαλε στον οργανισμό του καθηγητή Ορθοπεδικής στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο «Αττικόν» Παναγιώτη Ν. Σουκάκου πριν από τρεις δεκαετίες, σε μια εκδρομή στην Ουγγαρία με τους φοιτητές της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Εκεί, σε έναν χώρο με παλιές εκδόσεις, έπεσε το βλέμμα του σε έναν χάρτη της Ελλάδας του 18ου αιώνα, γερμανικής προέλευσης. «Ημουν ακόμα εντελώς άμαθος γύρω από τη χαρτογραφία και τους παλιούς χάρτες. Τον αγόρασα γιατί κόστιζε μόνο πέντε δολάρια», λέει σήμερα στην «Κ». Εκτοτε, όμως, σε πολλά ταξίδια ακαδημαϊκών υποχρεώσεων, αναζητούσε ανάλογα ιστορικά τεκμήρια. «Το μικρόβιο ήταν από τα πιο ανθεκτικά», λέει χαμογελώντας.

Τον εντυπωσίαζε ότι οι περισσότεροι χάρτες απεικόνιζαν τον σεβασμό για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και τις τέχνες. Βρήκε κάποιους που κατέγραφαν τη γη της Ιωνίας, αλλά και τη μάχη του Μαραθώνα, τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, τις διαδρομές του Αλκιβιάδη στην Νότια Ιταλία, την κάθοδο των Μυρίων, τις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Μια υποενότητα της ιστορικής χαρτογραφίας είναι και η σατιρική χαρτογραφία, που αρχίζει περί το 1850 και επεκτείνεται μέχρι και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. H καλή της εποχή ήταν, ακριβώς, η ευρωπαϊκή μπελ επόκ. Ενώ η κακή συνδέεται με τα εκατομμύρια των νεκρών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Συλλέκτης πρωτότυπων σπάνιων χαρτών ο κ. Σουκάκος, παρουσίασε πολλούς απ’ αυτούς σε εκθέσεις στο Ιδρυμα Θεοχαράκη και στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στην Πλάκα. Εδώ και λίγες ημέρες, το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη φιλοξενεί τους σατιρικούς χάρτες του 19ου και του 20ού αιώνα στο φουαγιέ του μουσείου, με ελεύθερη είσοδο. Η έκθεση, με τίτλο «Ταραγμένες θάλασσες γύρω από την Ευρώπη», πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του ΑΠΘ – Εργαστήριο Χαρτογραφίας και Γεωγραφικής Ανάλυσης. Τη μουσειογραφική μελέτη και εφαρμογή της ανέλαβε η αρχιτέκτων και μηχανικός του μουσείου Αναστασία Καραδημητρίου.

Δεν είναι όμως μόνο η έκθεση. Σε ένα μήνα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μίλητος η δεύτερη εμπλουτισμένη έκδοση των σατιρικών χαρτών, με τίτλο «Η “Μπελ Επόκ” – “La Belle Époque” της Σατιρικής Χαρτογραφίας & Η “Κακιά Επόκ” – “La Mauvaise Époque” του Μεγάλου Πολέμου». Οι πενήντα σατιρικοί χάρτες της πρώτης έκδοσης, που κυκλοφόρησε το 2015, έγιναν πια 100. Ενας λόγος ήταν το ασίγαστο μεράκι του συλλέκτη για τη μελέτη των χαρτών αυτών και, επιπλέον, της ανάλυσης του πλήθους των ιστοριογραφικών αναφορών και σημειολογικών συμβολισμών που προκύπτουν από την ανάγνωσή τους. «Και, ακόμα, γιατί η αλληγορική τους νοηματική αβίαστα παραπέμπει σε εικόνες που προσομοιάζουν με τα δρώμενα του “σήμερα” παρά τον ενάμιση και πλέον αιώνα που έχει παρέλθει έκτοτε». Στον εμπλουτισμό της κειμενογραφίας της δεύτερης έκδοσης συνέβαλαν οι καθηγητές: Αριάδνη Γκάρτζιου-Τάττη, Ζαν-Λικ Αρνό, Δημήτρης Σταματόπουλος.

Οι σατιρικοί χάρτες τον συγκίνησαν για τα πλούσια μηνύματα και τους αλληγορικούς συμβολισμούς που χαρακτηρίζουν τις κοινωνίες και τις τάσεις των ηγεμονιών τους εκείνη την περίοδο. Δείγματα της σατιρικής χαρτογραφίας προϋπήρχαν του Φρέντερικ Ρόουζ, όμως ήταν εκείνος που εισήγαγε και επέβαλε το 1877 τον όρο αυτό.

Οταν οι χάρτες έκαναν προπαγάνδα-1
Σατιρικός και σκληρός ο Αντι Ντέιβι, παρουσιάζει σε σύγχρονο χάρτη του 2018 την Ελλάδα, θύμα της οικονομικής κρίσης, να επαιτεί.

Απεικόνισε την Ευρώπη θέλοντας να καταδείξει τις μεγάλες αντιπαλότητες και εντάσεις επί κυριαρχίας των τότε Μεγάλων Δυνάμεων και σύντομα οι ζωόμορφες και ανθρωπόμορφες παραστάσεις υιοθετήθηκαν από σειρά χαρτογράφων, γελοιογράφων και σκιτσογράφων.

Στους περισσότερους χάρτες, η Ρωσία θεωρείται το κατ’ εξοχήν επιθετικό κράτος, το οποίο αναπαριστούσαν άλλοτε σαν χταπόδι που απλώνει τα πλοκάμια του και άλλοτε σαν αιμοδιψή ύαινα ή τίγρη. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, «οι χάρτες αυτοί είχαν και έντονο προπαγανδιστικό χαρακτήρα, διότι τότε το επίπεδο του αναλφαβητισμού ήταν πολύ υψηλό, τα μεσαία ή τα κατώτερα στρώματα των κοινωνιών δεν ήξεραν να διαβάζουν, επομένως ο χάρτης περνούσε μηνύματα».

Η Ελλάδα, σαν μικρό καβούρι, πάει να πιαστεί από τον αγκώνα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και προσπαθεί να ψαρέψει ένα ψαράκι, την Κρήτη, την οποία διεκδικούν και οι Οθωμανοί. Γαλλικός χάρτης του 1880 παρουσιάζει την Οθωμανική Αυτοκρατορία με τη μορφή άνδρα που μαχαιρώνει τον ρωσικό ελέφαντα. Η δε ρωσική αρκούδα εφορμά πάντα απειλητικά από τα Ουράλια εναντίον της Κεντρικής Ευρώπης. Αντίθετα, σε χάρτη ρωσικής καταγωγής του 1914, οι Ρώσοι απεικονίζονται να κατατροπώνουν τους Γερμανούς, όταν χάρτης της ίδιας περιόδου, αλλά γερμανικής προέλευσης, τους δείχνει να υποχρεώνουν σε άτακτη φυγή τη ρώσικη αρκούδα.

Ο πιερότος και ο σκύλος

Σε χάρτη του Τζον Χένρι Αμσεβιτς «Η Ευρωπαϊκή Επιθεώρηση: Σκοτώστε αυτόν τον Αετό, Λονδίνο 1914», η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία μοιάζει με γελοίο Πιερότο που δέχεται χτυπήματα από παντού. Ο σκύλος –Σερβία– του δαγκώνει τον πισινό. Ο γερμανικός αετός δέχεται χτυπήματα από τη ξιφολόγχη της Μαριάν (σύμβολο ελευθερίας) παρέα με τον γαλλικό κόκορα. Τα σουβλερά νύχια της ρωσικής αρκούδας γραπώνουν το πόδι του γερμανικού αετού και την πατούσα του πιερότου. Πιο κάτω ο Ιταλός τραγουδάει αμέριμνα. Ο Ελληνας βασιλιάς Κωνσταντίνος, με το αριστερό του χέρι απλωμένο σε Μακεδονία, Θράκη, δείχνει να κρατά τα πρόσφατα εδαφικά κέρδη από τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους. Ο διστακτικός Τούρκος σπρώχνεται από έναν Γερμανό για να μπει στον πόλεμο, ο Ρουμάνος παρακολουθεί αναποφάσιστος, η Ισπανία ουδέτερη και η Πορτογαλία εφησυχάζει.

Οι σατιρικοί χάρτες απεικονίζουν, με κωμική αλλά και προπαγανδιστική διάθεση, πολιτικούς ανταγωνισμούς, επεκτατικές τάσεις, παρασκήνια, στρατιωτικές προθέσεις των ισχυρών του κόσμου. Καθρεφτίζουν συχνά τα παιχνίδια της εξουσίας σύμφωνα με το ποια πλευρά εξυπηρετούσαν.

Οταν οι χάρτες έκαναν προπαγάνδα-2

Χαλκογραφία του ιστορικού Ιμάνουελ Μπάουεν, 1721.

Τι επιθυμεί ο κ. Σουκάκος για το μέλλον; «Να συνεχίσω να ονειρεύομαι με τους χάρτες», απαντά. Στη δεύτερη εμπλουτισμένη έκδοση που θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα, στο προλογικό του σημείωμα θυμίζει πως η μπελ επόκ σηματοδοτείται από σπουδαία επιτεύγματα στον τομέα των επιστημών, του πολιτισμού, της φιλοσοφίας, των τεχνών, της επιστήμης κ.ά., παρότι είχαν προηγηθεί εκρηκτικά πολιτικοκοινωνικά γεγονότα αλλά και τεχνολογικά επιτεύγματα που δημιούργησαν μεγάλες προσδοκίες. Δέος και θαυμασμό προκάλεσαν επίσης το άγαλμα της Ελευθερίας, ο Πύργος του Αϊφελ, η ολοκλήρωση του υπερσιβηρικού σιδηροδρόμου, η καθέλκυση του «Τιτανικού» κ.ά.

Οταν οι χάρτες έκαναν προπαγάνδα-3

Χάρτης του 1914 στον οποίο η Ρωσία απεικονίζεται ως απειλητικό χταπόδι.

Το είδος της σατιρικής χαρτογραφίας ξεθύμανε με το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι κοινωνίες άλλαζαν. Μέρος της προπαγάνδας ανέλαβε ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο κ.ά. Και όμως, μικρός αριθμός σατιρικών χαρτών υπάρχει και σήμερα. Ο χάρτης του Αγγλου σκιτσογράφου-εικονογράφου Αντι Ντέβεϊ, με τίτλο «Κωμικοσοβαρός χάρτης της Ευρώπης, 2018», εστιάζει το ενδιαφέρον του στην πολιτική γελοιογραφία. Βασίζεται στο αρχέγονο στερεότυπο του Φρέντερικ Ρόουζ και σκιαγραφεί το σημερινό διεθνές πολιτικό σκηνικό. Πούτιν, Μέρκελ, Μακρόν, Μ. Βρετανία, βασίλισσα Ελισάβετ, Brexit, Ερντογάν, Βαλκάνια, πρόσφυγες, μετανάστες, όλα έχουν θέση σ’ αυτόν. Και η Ελλάδα φυσικά, την οποία με σκληρότητα την παρουσιάζει ως επαίτη: «please give»…

Βεβαίως, δεν έχει καμία σχέση με εκείνη τη χαλκογραφία (1721) του ιστορικού Ιμάνουελ Μπάουεν, στην οποία η Ελλάδα σημειώνεται ότι «ήταν το πιο φημισμένο κράτος της Ευρώπης».

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή