Είναι ώρα να σημάνουμε συναγερμό. Επτά δεκαετίες μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ευρώπη που οικοδομήσαμε απειλείται και πάλι. Την ώρα που η Παναγία των Παρισίων καιγόταν, ο Εθνικός Συναγερμός της Μαρίν Λεπέν εμφανιζόταν να ισοψηφεί με το κίνημα του Εμανουέλ Μακρόν, που καλεί σε «ευρωπαϊκή αναγέννηση». Στην Ισπανία, το ακροδεξιό Vox, που προωθεί αντιδραστικές εθνικιστικές απόψεις, εξασφάλισε την ψήφο του 10% των Ισπανών στις βουλευτικές εκλογές. Εθνικολαϊκιστές κυβερνούν στην Ιταλία, όπου ο δισέγγονος του Μπενίτο Μουσολίνι διεκδικεί έδρα στην Ευρωβουλή με το ακροδεξιό κόμμα Ιταλοί Αδελφοί.
Το δεξιό λαϊκίστικο κόμμα Οι Φινλανδοί (πρώην Αληθινοί Φινλανδοί) εξασφάλισε σχεδόν όσες ψήφους και οι Σοσιαλδημοκράτες στις εκλογές του περασμένου μήνα. Στη Βρετανία, παρότι οι ευρωεκλογές αντιμετωπίζονται ως ακόμη ένα δημοψήφισμα για το Brexit, η πολιτική αντιπαράθεση είναι αντίστοιχη με αυτή των άλλων ευρωπαϊκών χωρών, με τον Νάιτζελ Φαράτζ να θυμίζει τη Λεπέν ή τους Αληθινούς Φινλανδούς.
Στο μεταξύ, η Πολωνία καταγγέλλει το κίνημα για τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων, χαρακτηρίζοντάς το «απειλή για τα παιδιά», και η ακροδεξιά AfD στη Γερμανία υιοθετεί επιτυχώς εθνικοσοσιαλιστική ρητορική, που έμοιαζε να έχει νικηθεί για πάντα, εστιάζοντας τα πυρά του στους μουσουλμάνους αντί των Εβραίων.
Ο πάλαι ποτέ νεαρός ηγέτης της επανάστασης του 1989 στην Ουγγαρία Βίκτορ Ορμπαν εξαπολύει αντισημιτικές επιθέσεις κατά του Τζορτζ Σόρος, έχοντας εξασφαλίσει τη στήριξη του Μάνφρεντ Βέμπερ, αφού έχει ήδη κατεδαφίσει τη φιλελεύθερη δημοκρατία στη χώρα του. Ο Φάρατζ ζητεί μόνο να βγάλει τη χώρα του από την Ε.Ε., ενώ ο Ορμπαν και οι όμοιοί του φιλοδοξούν να διαλύσουν την Ενωση εκ των έσω, αντικαθιστώντας τη με μια νεφελώδη και πιο χαλαρή «Ευρώπη των εθνών». Τα σημάδια της ευρωπαϊκής αποσύνθεσης δεν εκπλήσσουν όσους μελέτησαν την ιστορία του 17ου αιώνα, με τον καταστροφικό 30ετή πόλεμο να ολοκληρώνεται με την Ειρήνη της Βεστφαλίας. Στις απαρχές του 19ου αιώνα, η ήπειρος διχάσθηκε από τις δύο δεκαετίες των Ναπολεόντειων Πολέμων, για να επανασυνδεθεί σύμφωνα με τις απαιτήσεις του Συνεδρίου της Βιέννης.
Τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ακολούθησε η Συνθήκη των Βερσαλλιών. Κάθε φορά, η μεταπολεμική «ευρωπαϊκή νέα τάξη» διαρκεί για κάποια χρόνια, προτού καταρρεύσει εισάγοντας νέα εποχή αναταραχής.
Τηρουμένων των παραπάνω ιστορικών αναλογιών, η σύγχρονη Ευρώπη δεν τα πήγε άσχημα, ενώ οφείλει τη μακροβιότητά της στην ανέλπιστα αναίμακτη κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας το 1989-1991. Μόνο στην πρώην Γιουγκοσλαβία και πιο πρόσφατα στην Ουκρανία, γίναμε μάρτυρες αιματηρών συρράξεων. Η παρούσα συγκυρία είναι, όμως, διαφορετική. Στον μεταπολεμικό κόσμο και κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, η Ευρώπη παρέμεινε στο επίκεντρο των εξελίξεων. Στις μέρες μας, όμως, το «παγκόσμιο πνεύμα» (το χεγκελιανό Weltgeist) μετατοπίζεται ταχύτατα από το Βερολίνο προς το Πεκίνο.
Η Κίνα φιλοδοξεί σήμερα να διαμορφώσει τον 21ο αιώνα, η Ρωσία έχει βυθισθεί στον ρεβανσισμό, ο Ντόναλντ Τραμπ υιοθετεί την αμερικανική μονομέρεια και η κλιματική αλλαγή μάς απειλεί όλους.
Η γενιά που γεννήθηκε μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν γνωρίζει τίποτα άλλο από μία Ευρώπη στενά συνδεδεμένων φιλελεύθερων δημοκρατιών. Παρότι οι οικονομικές ανισότητες παραμένουν, και πολλές μειονότητες, όπως οι πρόσφυγες, συνεχίζουν να υφίστανται διακρίσεις και καταπίεση, το ευρωπαϊκό ιδεώδες βρίσκεται πιο κοντά από ποτέ. Πώς θα μπορούσαμε, όμως, να πείσουμε τους νέους ψηφοφόρους να παθιαστούν για κάτι που ήδη υπάρχει, έστω και σε ατελή μορφή; Πολλά μέλη της γενιάς αυτής έχει βιώσει, όμως, την υποχώρηση του βιοτικού της επιπέδου μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης του 2008.
Τα γεγονότα του 1989 άνοιξαν τον δρόμο σε περίοδο πρωτοφανούς παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Παρότι αυτό επέτρεψε την άνοδο του βιοτικού επιπέδου της νέας μεσαίας τάξης στην Ασία, διάνοιξε πραγματικό χάσμα ανισότητας, όμοιο του οποίου δεν είχαμε δει από τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα.
Οταν ξέσπασε η παγκόσμια οικονομική κρίση, οι εγγενείς ελλείψεις της Ευρωζώνης αποκαλύφθηκαν με τον χειρότερο τρόπο. Η έλλειψη μακρόπνοης στρατηγικής από τη Βόρεια Ευρώπη –και ιδιαίτερα από τη Γερμανία– όξυναν τις επιπτώσεις της κρίσης στη Νότια Ευρώπη. Η υποχώρηση του βιοτικού επιπέδου στην Ελλάδα γέννησε νέο κύμα ριζοσπαστικών και λαϊκίστικων πολιτικών σχηματισμών, στα αριστερά και στα δεξιά, αλλά και μείγματα Αριστεράς και Δεξιάς, που δεν χωρούν στην παραδοσιακή αυτή ιδεολογική διχοτόμηση.
Οι λαϊκιστές αποδίδουν τα δεινά «του λαού» στις απόμακρες, τεχνοκρατικές, φιλελεύθερες ελίτ. Παρότι τα μέλη της Ευρωβουλής εκλέγονται με άμεση ψηφοφορία, ο θεσμός μοιάζει αποκομμένος από τις πραγματικές ανησυχίες των πολιτών. Οι ταλαιπωρημένοι Ευρωπαίοι πολίτες, αν και γνωρίζουν ότι οι απολαβές των τραπεζιτών που προκάλεσαν την παγκόσμια οικονομική κρίση είναι αστρονομικές, νιώθουν οργή για τις αμοιβές των τεχνοκρατών στις Βρυξέλλες.
Υπαρξιακή κρίση
Θα είμαστε ειλικρινείς μόνον εάν ομολογήσουμε ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση αντιμετωπίζει υπαρξιακή κρίση, βαλλόμενη από μέσα και από έξω. Από τα σπάργανά του, το ευρωπαϊκό σχέδιο υιοθέτησε μελλοντολογική, τελεολογική ρητορική, προωθώντας την προοπτική της μελλοντικής ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Στην πραγματικότητα, όμως, η παρούσα Ευρώπη είναι η καλύτερη δυνατή. Προκαλώ τον οιονδήποτε να επισημάνει μια ιστορική συγκυρία στην οποία η πλειονότητα του πληθυσμού της ζούσε σε καλύτερες συνθήκες. Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ζουν σε φιλελεύθερες δημοκρατίες, που επιλύουν τις διαφορές τους σε ολονύκτιες συσκέψεις στις Βρυξέλλες, αποφεύγοντας τη μονομέρεια και την προσφυγή στα όπλα. Παρότι η Ευρώπη δεν είναι ενιαία και αδιαίρετη και δεν αναμένεται να γίνει τέτοια στο άμεσο μέλλον, είναι πολύ παραπάνω από ένας διεθνής θεσμός. Για κάθε πολίτη κράτους-μέλους η ελεύθερη μετακίνηση, το δικαίωμα σπουδών σε όποια χώρα της Ενωσης, το δικαίωμα εργασίας και μόνιμης εγκατάστασης αποτελούν θεσμικά κατοχυρωμένα δικαιώματα.
Ποια είναι λοιπόν η κρισιμότερη πρόκληση των ημερών μας; Γιατί πρέπει να χάσουμε τα πάντα για να μπορέσουμε να τα αποκτήσουμε ξανά; Η ευρωπαϊκή ιδέα, γεννημένη στον απόηχο της ευρωπαϊκής βαρβαρότητας πριν από 70 χρόνια, απειλήθηκε από την κρίση του 1989. Αυτό που είναι ξεκάθαρο είναι ότι αυτές οι ευρωεκλογές αφορούν το ίδιο το μέλλον της Ευρώπης. Στις 28 χώρες της Ενωσης, νέα κόμματα και παλιά φαντάσματα ανταγωνίζονται για την προτίμηση των ψηφοφόρων, με περίπου 100 εκατομμύρια από αυτούς να παραμένουν αναποφάσιστοι, σύμφωνα με τις τελευταίες δημοσκοπήσεις. Αυτό που απαιτείται τώρα σε κάθε γωνιά της ηπείρου είναι η προστασία της κοινής ευρωπαϊκής μας εστίας, όχι με τα όπλα, αλλά με την ψήφο μας. Η ευρωπαϊκή ήπειρος μας χρειάζεται επειγόντως.
* Ο κ. Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συνεργάτης του Ινστιτούτου Hoover στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ. Το 2017 τιμήθηκε με το βραβείο «Καρλομάγνος». Η διεύθυνσή του στο Twitter: @fromTGA.