Στην πρώτη τους συνάντηση τον Σεπτέμβριο του 2015 στα Μητροπολιτικά Κρατητήρια του Μπρούκλιν, λίγους μήνες μετά τη σύλληψή του, ο 20χρονος φοιτητής παρέμενε δέσμιος της προπαγάνδας του Ισλαμικού Κράτους. Ο ψυχίατρος και ταξίαρχος ε.α. Στίβεν Ξενάκης έπρεπε αρχικά να κερδίσει την εμπιστοσύνη του. Δεν θα τον ανέκρινε, ούτε θα αναζητούσε συνεργούς. Ηθελε να τον καταλάβει. Πώς κάποιος τζιχαντιστής από τη μακρινή πόλη Ράκκα στη Συρία είχε καταφέρει να τον στρατολογήσει διαδικτυακά; Ηταν ικανός να πραγματοποιήσει τρομοκρατική επίθεση στη Νέα Υόρκη; Υπήρχαν περιθώρια μεταμέλειας ή κίνδυνος υποτροπής;
Τα επόμενα δύο χρόνια ο δρ Ξενάκης συνομίλησε αρκετές φορές με τον Μούνθερ Ομάρ Σαλέχ. Πήρε συνεντεύξεις από συγγενείς του και διάβασε δεκάδες έγγραφα για την υπόθεσή του. Σταδιακά παρατήρησε μια μεταστροφή στη συμπεριφορά του. Σύμφωνα με τη δικαστική αίτηση των συνηγόρων του Σαλέχ για επιεική ποινική μεταχείριση, η οποία είναι στη διάθεση της «Κ», ο νεαρός κατηγορούμενος φαινόταν να έχει αναθεωρήσει. Πλέον παραδεχόταν ανοιχτά τα λάθη του. «Αναγνώρισε ότι η βίαιη συμπεριφορά παραβιάζει τις αρχές της πίστης του», ανέφερε ο δρ Ξενάκης και διαπίστωνε ότι το ρίσκο υποτροπής του είναι χαμηλό. Οι κατηγορίες που αντιμετώπιζε μπορούσαν να οδηγήσουν τον Σαλέχ στη φυλακή για τα επόμενα 53 χρόνια. Τελικά καταδικάστηκε σε κάθειρξη 18 ετών.
Εκτοτε ο δρ Ξενάκης έχει προσπαθήσει να μπει στο μυαλό και να εκτιμήσει την κατάσταση ψυχικής υγείας και άλλων Αμερικανών που κατηγορούνται για υποστήριξη του ISIS. «Αρκετοί έχουν ψυχωσικές διαταραχές, μπορεί να πάσχουν από κατάθλιψη και άλλα προβλήματα ψυχικής υγείας, τα οποία δεν είχαν διαγνωσθεί ή αντιμετωπιστεί στο παρελθόν», λέει σε τηλεφωνική μας επικοινωνία. «Είναι συνήθως νέοι άνθρωποι, παιδιά μεταναστών στις ΗΠΑ, που προσπαθούν να ανακαλύψουν την ταυτότητά τους και τη θέση τους στην κοινωνία. Δεν έχουν αναπτύξει κριτική σκέψη, είναι μπερδεμένοι και θέλουν να καταλάβουν πώς μπορούν να ζουν ως “καλοί μουσουλμάνοι”».
Κάπως έτσι είχαν κυλήσει και τα εφηβικά χρόνια του Σαλέχ, γιου Παλαιστίνιων μεταναστών στη Νέα Υόρκη. Κατά τη μεγαλύτερη αδερφή του, Σάρα, ο Σαλέχ είχε παραγκωνιστεί από τους συμμαθητές του. Φέρεται να ήταν θύμα διαρκούς σχολικού εκφοβισμού. Ως πρωτοετής φοιτητής απομονώθηκε περισσότερο. Στράφηκε προς τη μελέτη του Ισλάμ, διάβασε στο Διαδίκτυο για το ISIS και τον πόλεμο της Συρίας και μαγεύτηκε από το όραμα της δημιουργίας ενός Χαλιφάτου. Σχεδίαζε για καιρό να ταξιδέψει στη Συρία και να ενσωματωθεί με τους τζιχαντιστές. Συζητούσε ηλεκτρονικά ακόμη και το ενδεχόμενο τρομοκρατικής επίθεσης στις ΗΠΑ. Τα σχέδια που του αποδίδονται περιελάμβαναν τη μετατροπή μιας χύτρας ταχύτητας σε εκρηκτικό μηχανισμό. Καθοδηγητής του φέρεται να ήταν ο Τζουναΐντ Χουσαΐν, Βρετανός χάκερ με πακιστανικές ρίζες, ο οποίος προσπαθούσε να στρατολογήσει διαδικτυακά «μοναχικούς λύκους» σε χώρες του δυτικού κόσμου. Τον Αύγουστο του 2015, δύο μήνες μετά τη σύλληψη του Σαλέχ, ο Χουσαΐν σκοτώθηκε στη Ράκκα από επίθεση drone.
Μέσα από τις συναντήσεις του με τους επίδοξους ακολούθους του Ισλαμικού Κράτους ο δρ Ξενάκης έχει παρατηρήσει πώς οι τζιχαντιστές καταφέρνουν να τους προσηλυτίσουν. «Εντοπίζουν στο Facebook και σε πλατφόρμες συζήτησης τους πιο ευάλωτους νέους και τους λένε ότι η μόνη λύση είναι να πεθάνουν για το Χαλιφάτο. Οι στρατολογητές είναι πολύ υπομονετικοί. Μιλούν ως αυθεντίες και χρησιμοποιούν τεχνικές πειθούς», λέει ο ψυχίατρος. «Αρχικά αρκετοί από αυτούς τους νέους πιστεύουν ότι οι κατηγορίες των δυτικών ΜΜΕ για το Ισλαμικό Κράτος είναι fake news. Στην πορεία κάποιοι μπορεί να αναγνωρίζουν τις βίαιες πράξεις του ISIS, αλλά να έχουν την ψευδαίσθηση ότι εάν πάνε στη Συρία δεν θα χρειαστεί να εμπλακούν σε παρόμοιες ενέργειες».
Οι γνωματεύσεις που καλείται να πραγματοποιήσει ο δρ Ξενάκης γίνονται έπειτα από αίτημα των συνηγόρων υπεράσπισης των κατηγορουμένων. Γι’ αυτό και συχνά οι αρμόδιοι εισαγγελείς προσπαθούν να αποδομήσουν τις διαπιστώσεις του. Σε ένα σχετικό εισαγγελικό έγγραφο αντίκρουσης των επιχειρημάτων υπεράσπισης της κατηγορούμενης Σαμάνθα Ελχασάνι αναφέρεται ότι ο δρ Ξενάκης αποστρατεύτηκε πριν από την 11η Σεπτεμβρίου 2001 (ημέρα επίθεσης στους Δίδυμους Πύργους), «επομένως έχει περιορισμένη γνώση των ζητημάτων εθνικής ασφάλειας».
Ερευνα στο Γκουαντάναμο
«Μελετώ καλά τις υποθέσεις που χειρίζομαι ως γιατρός, προτείνω κατάλληλες θεραπείες και παράλληλα σκέφτομαι ποιο είναι το εθνικό συμφέρον. Θέλουν να με παρουσιάσουν ως ακτιβιστή, να υποβαθμίσουν την αξιοπιστία μου λέγοντας ότι δεν είμαι αντικειμενικός ή ότι δεν αντιλαμβάνομαι τα θέματα της τρομοκρατίας», λέει ο δρ Ξενάκης. Οι απόπειρες αμφισβήτησής του, λόγω των ευαίσθητων υποθέσεων που χειρίζεται, δεν είναι κάτι καινούργιο. Επί χρόνια, ως εκπρόσωπος δικηγόρων και ανθρωπιστικών οργανώσεων, ο ειδικός ψυχικής υγείας είχε πάρει συνεντεύξεις από δεκάδες έγκλειστους στο Γκουαντάναμο και είχε εξετάσει τους ιατρικούς φακέλους τους. Η έρευνά του αποκάλυψε ότι τα βασανιστήρια και οι ανακριτικές μέθοδοι που εφαρμόζονταν από τις αμερικανικές αρχές προκαλούσαν μετατραυματική διαταραχή και άφηναν ανεξίτηλα σημάδια στην ψυχική υγεία των κρατουμένων.
Οπως είχε δηλώσει το 2016 ο δρ Ξενάκης, σε παλαιότερη συνέντευξή του στην «Κ» για την εμπειρία του με τους κρατουμένους στο Γκουαντάναμο, ως απόστρατος αξιωματούχος και γιος βετεράνου δύο πολέμων (Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και Κορέας) δεν του ήταν πάντα εύκολο να διαχειριστεί αυτή τη δύσκολη αποστολή. Υπήρξαν στιγμές που έκανε δεύτερες σκέψεις. «Μήπως προδίδω τους στρατιώτες μου; Κάνω αυτό που πρέπει για την πατρίδα μου;» είχε πει. «Ενιωσα, όμως, μέσα μου ότι έκανα το σωστό».
Η φυγή της Σαμάνθα από την Ιντιάνα στη Συρία
Με την κατηγορουμένη για τρομοκρατία Σαμάνθα Ελχασάνι, ο δρ Ξενάκης μετράει δύο συναντήσεις. «Συνήθως χρειάζεται χρόνος για να κερδίσεις την εμπιστοσύνη κάποιου. Εκείνη όμως ανοίχτηκε και ζήτησε βοήθεια. Ανησυχούσε για τα παιδιά της και την τύχη τους», λέει.
Κάποια στιγμή μεταξύ Απριλίου και Ιουλίου 2015 η Ελχασάνι μαζί με τα παιδιά της εγκατέλειψε την Ιντιάνα και ακολούθησε τον σύζυγό της, Μούσα, στη Συρία για να ενταχθούν στο ISIS. Εκείνος έγινε ελεύθερος σκοπευτής με τους τζιχαντιστές. Απέκτησε δύο σκλάβες από τη μειονότητα των Γιαζίντι τις οποίες βίαζε, εν γνώσει της συζύγου του. Σε βίντεο που έχουν στην κατοχή τους οι αμερικανικές αρχές, ο Μούσα λέει στον μεγαλύτερο γιο της οικογένειας ότι αν συναρμολογήσει επιτυχώς ένα όπλο θα τον επιβραβεύσει με μια ζώνη βομβιστή αυτοκτονίας. Σε δεύτερο βίντεο ο ίδιος ανήλικος περιεργάζεται μια ζώνη με τρία κιλά εκρηκτικής ύλης TNT και C4, υπό τις παραινέσεις του πατέρα του.
Ο Μούσα σκοτώθηκε στη μάχη. Μέχρι και σήμερα η σύζυγός του ισχυρίζεται ότι ήταν βίαιος, ότι εξαναγκάστηκε να τον ακολουθήσει και ότι η ίδια δεν ασπάζεται την ιδεολογία του Ισλαμικού Κράτους. Υποστηρίζει ότι προσπάθησε να προστατεύσει τις σκλάβες. Οι αμερικανικές αρχές θεωρούν ότι εκείνη διευκόλυνε οικονομικά τη φυγή του συζύγου της στη Συρία και ότι εξέθεσε σε κίνδυνο τα παιδιά της. Στα μέσα Σεπτεμβρίου δικαστήριο στις ΗΠΑ δέχθηκε το αίτημα της υπεράσπισης προκειμένου να αναζητηθούν και να καταθέσουν οι σκλάβες ως μάρτυρες. «Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις», λέει για την υπό εξέλιξη υπόθεση, χωρίς να μπει σε λεπτομέρειες, ο δρ Ξενάκης. «Θα κριθεί κατά πόσον ήταν επιζήμιο για τις ΗΠΑ αυτό που έκανε και τι θα είναι καλύτερο για τα παιδιά της. Να μεγαλώσουν μαζί της, ή χώρια».
Το γράμμα της μεταμέλειας ενός κατηγορουμένου
Ο δρ Ξενάκης είχε πειστεί, έπειτα από αρκετές συναντήσεις και προσεκτική έρευνα για τη μεταμέλεια του Μούνθερ Σαλέχ. Προτού ακούσει την τελική ετυμηγορία, όμως, ο νεαρός κατηγορούμενος έπρεπε να αποδείξει και στη δικαστή που θα έκρινε την υπόθεσή του ότι ήταν πλέον ένας άλλος άνθρωπος.
«Αγαπητή δικαστή Μπρόντι…» έγραψε σε πεντασέλιδη επιστολή που είναι στη διάθεση της «Κ». «Συγκινήθηκα από τον πόλεμο στη Συρία (…) ήθελα να γίνω ακτιβιστής αλλά δεν υποστήριζα την καταπιεστική κυβέρνηση της χώρας ή τις δυνάμεις της αντίστασης και όταν αναζήτησα εναλλακτικές σε θρησκευόμενες οργανώσεις βρήκα μόνο την Αλ Κάιντα και το Ισλαμικό Κράτος». Εξήγησε πώς τον ενέπνευσαν τα ισλαμικά κηρύγματα του ISIS και πώς ο ίδιος έχασε τον έλεγχο όταν αντιλήφθηκε ότι οι αμερικανικές αρχές τον είχαν θέσει υπό στενή παρακολούθηση για όσα έγραφε στο Διαδίκτυο.
Το γράμμα του Σαλέχ στη δικαστή που χειρίστηκε την υπόθεσή του (αριστερά) και επιστολές συγγενών που ζητούσαν επιείκεια.
«Μιλούσα πλέον πιο επιθετικά στα μηνύματά μου, έκανα σχέδια φυγής και αντίστασης κατά της Αρχής και ενθάρρυνα τους φίλους μου να κάνουν το ίδιο. Συζήτησα ακόμη και το ενδεχόμενο κάποιας βίαιης πράξης. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου βρήκα έναν στρατολογητή του Ισλαμικού Κράτους και επικοινώνησα μαζί του με μηνύματα», ανέφερε στην επιστολή του. «Μετανιώνω για όλα αυτά. Ζητώ συγγνώμη για την ντροπιαστική συμπεριφορά μου».
Ο Σαλέχ δεν πάτησε ποτέ στη Συρία όπως δεκάδες χιλιάδες άλλοι ξένοι μαχητές που εντάχθηκαν στις δυνάμεις του Ισλαμικού Κράτους. Οι εκτιμήσεις για τον συνολικό αριθμό τους ποικίλλουν. Υπολογίζεται, βάσει στοιχείων των υπουργείων Εξωτερικών και Αμυνας των ΗΠΑ και της Ρωσίας, ότι 30.000 – 40.000 μισθοφόροι από 100 χώρες ταξίδεψαν στη Συρία από το 2011 και έπειτα για να πολεμήσουν στην πρώτη γραμμή.
Ο ελληνικής καταγωγής ψυχίατρος Στίβεν Ξενάκης (οι οικογένειες των γονιών του κατάγονται από τα μικρασιατικά παράλια και από τη Χίο) διαχωρίζει τις περιπτώσεις των ανθρώπων που έχει εξετάσει με εκείνες όσων βρέθηκαν στο πεδίο της μάχης ή συμμετείχαν σε τρομοκρατικές επιθέσεις. Λέει ότι αυτοί με τους οποίους μίλησε δεν φαίνεται να έχουν την πρόθεση ή τη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν βίαιες ενέργειες. Επισημαίνει την ανάγκη ιατρικής παρακολούθησης για κάποιους ανθρώπους και τονίζει ότι για ορισμένους οι φυλακές δεν λειτουργούν σωφρονιστικά, αλλά οδηγούν στην υποτροπή.